زینب اسکندری در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، درباره پیشینه برگزاری آیین سوگواری برای امام حسین(ع) اظهار کرد: نخستین دوره‌ای که در ایران مراسم سوگواری برای شهدای کربلا به صورت سازمان‌یافته و به دستور حکومت برگزار شد، به دوره آل‌بویه و سلطنت معزالدوله بر می‌گردد؛ به این موضوع در آثاری چون «العبر» ابن خلدون، «الکامل فی التاریخ» ابن اثیر و «المنتظم» ابن جوزی اشاره شده است.

این پژوهشگر تاریخ با بیان این‌که روند مراسم عزاداری پس از آل‌بویه ادامه داشت، گفت: پس از آل‌بویه سنت سوگواری در دهه نخست محرم برقرار شد و وابسته به حکومت‌ها و حاکمان هر دوره نوسان و شدت و ضعف داشت. در دوران تیموریان کمال‌الدین ملاحسین کاشفی با نگارش کتاب «روضه الشهدا» سرگذشت امام حسین(ع) را در 10 فصل نوشت و به شکوه و گسترش این آیین کمک بزرگی کرد. این کتاب که دربردارنده نوحه و شعرهایی در وصف شهدای کربلا به‌شمار می‌رود باعث رواج نوحه‌خوانی و شعرخوانی در مراسم سوگواری امام حسین(ع) در عهد صفویه شد و در آن دوره برای تعزیه و روضه‌خوانی از این اثر بهره می‌بردند.

وی افزود: رسمی شدن مذهب تشیع در عصر صفویه نیز به قوت و زنده نگه داشتن این سنت کمک شایانی کرد و از این دوره بیشتر سوگواری‌های حسینی بر اساس کتاب «روضه‌الشهدا» بود تا این‌که در دوره قاجار و به‌ویژه در عصر ناصرالدین‌شاه شاهد اوج این مراسم هستیم. از مهم‌ترین مشوقان سرایش شعر در بزرگداشت سیدالشهدا(ع) می‌توان به امیرکبیر اشاره کرد. مراسم سوگواری در این دوره بیشتر به‌صورت گردهمایی در مکان‌های ویژه این مراسم مانند امامزاده‌ها، مساجد و تکیه دولت بود که در آن‌ها تعزیه برپا می‌شد.

وی به حضور و نقش زنان در برگزاری مراسم سوگواری امام حسین(ع) اشاره کرد و گفت: زنان نقش پررنگی در برگزاری چنین مراسمی داشتند اما یافتن منبعی که به این موضوع به‌صورت انحصاری پرداخته باشد تقریبا امری ناممکن است و آن‌چه را به‌دست آمده می‌توان در لابه‌لای کتاب‌های تاریخی چون «شرح زندگانی من»،‌ «روزنامه خاطرات» اعتمادالسلطنه، «خاطرات مونس‌الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین‌شاه» و «گوشه‌ای از تاریخ اجتماعی تهران قدیم» تالیف جعفر شهری، همچنین سفرنامه‌های خارجیان مانند «سفرنامه از خراسان تا بختیاری» اثر «هانری رنه دالمانی»، «سه سال در دربار ایران» نوشته «جان فووریه» و «خاطرات لیدی شل» مشاهده کرد. تاریخ عضدی نیز از منابع بااهمیت در حوزه زنان به‌شمار می‌رود. از سوی دیگر عکس‌ها از اسناد بسیار مهمی درباره این مراسم و گویای حضور پررنگ زنان در این مراسم‌هاست.

اسکندری درباره دلیل اهمیت سوگواری‌های امام حسین(ع) در دوره آل‌بویه نیز اظهار کرد: سوگواری برای امام حسین(ع) از مهم‌ترین مشخصه‌های تاریخ آل‌بویه است. دلیل آن نیز پادشاهان این سلسه بودند که به باور بیشتر تاریخ‌نگاران پیرو مذهب تشیع امامیه و از دوستداران و مریدان سرسخت اهل بیت به‌شمار می‌رفتند. با این‌که به بزرگداشت این روزها پیش از دوره آل‌بویه نیز توجه می‌شد اما از این دوره با تقویت و رونق سوگواری‌ها، چنین مراسمی باشکوه بیشتری برپا شدند و همزمان با برگزاری این مراسم شاهد مرمت قبور امامان در عراق و گسترش زیارت در میان مسلمانان نیز هستیم.

این نویسنده با اشاره به «تاریخ بخارا» و تواریخ معتبر دیگر توضیح داد: مراسم شادی یا سوگواری پس از اسلام با آیین‌های ایران باستان پیوندی عمیق و ناگسستنی دارند. در واقع آن‌چه امروز برپا می‌شود برگرفته از آیین‌های کهن ایرانی است که کالبد اصلی آن باقی مانده و نمادها و سمبل‌ها، شکل اسلامی گرفته‌اند. آن‌چه مُهر تایید به دگرگونی مفاهیم پس از اسلام در کالبد آیین‌ها می‌زند، ایدئولوژی اسلامی است که به زنده نگه داشتن سنت فکری این دین در قالب مراسم آیینی انجامید، به‌طور مثال می‌توان مطرح شدن این آیین‌ها به جای مرگ سیاوشان و دیگر امور که در ایران پیش از اسلام متداول بودند، اشاره کرد.

این پژوهشگر درباره برگزاری مراسم تعزیه گفت: تعزیه از مراسمی به‌شمار می‌رفت که از جایگاه ویژه‌ای در سوگواری‌ها برخوردار بود، به‌طوری که ناصرالدین‌شاه هزینه‌های کلانی برای ساخت تکیه دولت به منظور اجرای این مراسم می‌پرداخت. در این مکان‌ها جایگاه زنان حرمسرا، مردان و توده مردم به‌طور جداگانه در نظر گرفته می‌شد.

اسکندری درباره نقش و جایگاه زنان در گسترش فرهنگ محرم و سوگواری‌های دوره قاجار نیز بیان کرد: در حوزه آداب و رسوم ایرانیان پژوهش‌های بسیاری انجام شده اما به نقش و حضور زنان توجه نشده است. علت این مساله نیز فقدان منابع و عدم اعتنای محققان و نویسندگان دوره قاجار به این موضوع در دوره‌های پیشین و به دلیل حضور و نقش کمرنگ زنان در جامعه آن دوران بوده است. از سوی دیگر زنان و امور مرتبط با آن‌ها از دیرباز از مسایل حساسیت برانگیز در تاریخ ایران اسلامی بوده و صحبت از این بخش از جامعه، نحوه تفکر و بینش، سبک زندگی و رفتار روزمره آن‌ها از قلم افتاده است. 

این نویسنده ادامه داد: شاهد این ادعا کتاب «کلثوم ننه» یا «عقاید النساء» که اخلاق، تفکر و آداب و رسوم زنان عامی ایران را به نگارش درآورده است. این کتاب که در دوره صفویه و به زبان فارسی نوشته شده به محمدبن حسین خوانساری معروف به آقا جمال خوانساری یا آقاجمال اصفهانی منسوب است. پیش از این اثری مدون درباره زنان، فعالیت‌ها، خواسته‌ها و رفتارهای آن‌ها نداریم و حتی پس از آن نیز برای دستیابی به منبعی که به‌طور متمرکز به مسایل زنان پرداخته باشد با محدودیتی جدی و فقر اطلاعات مواجه هستیم.

اسکندری در پایان سخنانش اظهار کرد: زنان در دوره قاجار و به‌ویژه از عصر ناصرالدین‌شاه با وجود مسایل و ملاحظه‌های مذهبی که در این دوره به شکل موانعی جدی بر سر راه جنبش زنان درآمده بود به فعالیت اجتماعی روی آوردند و از این فعالیت‌ها حضور در مراسم محرم بود. از این زمان به بعد نیز ردپای آن‌ها در تشکیل، مدیریت و بسط سنت‌های ملی ـ مذهبی محسوس است تا جایی‌که به عنوان کالبد مراسم آیینی مطرح شدند.

زینب (سارا) اسکندری، کارشناس ارشد رشته تاریخ، مقاله‌هایی مانند «نقش زنان در بسط فرهنگ محرم در عصر ناصری» و «بازتاب آداب و رسوم ایرانیان در خواندنی‌ها» را منتشر کرده است.