به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، یلدا جشنی است چندهزار ساله که در میان ایرانیان با فرهنگ اقوام مختلف این سرزمین کهن گره خورده است. در این شب همه اعضای خانواده دور هم جمع می‌شوند و تا سپیده‌دم طولانی‌ترین شب سال و در پی آن طلوع خورشید را به نظاره می‌نشینند و با برگزاری آیین و مراسمی ویژه این شب را پاس می‌دارند. 

یلدا واژه‌ای سریانی و به معنای ولادت و میلاد است، ولادت خورشید(مهر و میترا). هرچند درباره زمان آغاز و انگیزه برگزاری و ماندگاری بسیاری از جشن‌ها نمی‌توان نظر قطعی داد اما آن‌چه بیشتر مردم‌شناسان و پژوهشگران فرهنگ عامه بر آن تاکید دارند این است که ایرانی‌ها در طول سال دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز، یعنی روز سی‌ام آذر و بلندترین شب‌ها، شب اول زمستان، یعنی نخستین شب دی‌ماه است. بلافاصله پس از بلندترین شب سال، از آغاز دی، روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود و از آن‌جا‌یی‌که خورشید بیشتر در آسمان باقی می‌ماند و گرمی و نور و روشنایی بیشتری نثار زمین و آدمیان می‌کند، آن شب را یلدا می‌نامیدند یعنی تولد و زایش خورشید شکست‌ناپذیر. 

در متون کهن تاریخی می‌خوانیم که مهر زمانی خدایی باشکوه و جهانگیر بود، چنان‌که هندیان و ایرانیان و اروپاییان او را ستایش می‌کردند و در ایران مظهر نور، راستی و نیکی بود. اینک ایرانیان به حرمت شب تولد او، جشنی برگزار می‌کنند نه به دلیل آن‌که خدایی باستانی بوده بلکه از آن‌رو که این شب یادآور تلاش ایرانیان برای پیروزی بر تاریکی و دروغ و بدی است. چرا که ایرانیان مانند نیاکان باستانی خود آرزومند پاکی و نگاهداری پیمان هستند. همه ایرانیان می‌دانند که این شب چون بگذرد، فردایی روشن در پیش است که در آن نوروز پیروزتر به میدان خواهد آمد. 

باورهای عامیانه بر این عقیده‌اند که در این شب ایرانیان برای رفع نحوست، آتش می‌افروختند، خوانی ویژه می‌گستردند، میوه تازه فصل را به همراه میوه‌های خشک در سفره می‌گذاشتند. این سفره جنبه دینی و مقدس نیز داشت و میوه‌های خشک و تازه و دیگر خوراکی‌های موجود در سفره تمثیلی از آن بود که بهار و تابستانی پربرکت در پیش‌رو خواهند داشت. ایرانیان تمام شب را در پرتو نور آتش می‌گذراندند تا اهریمن فرصت دژخویی و تباهی پیدا نکند اما پژوهشگران مردم‌شناس براین باورند که جشن شب یلدا و شب‌نشینی مردم در این شب تنها برای دور کردن ارواح اهریمنی نیست بلکه موضوع و کاربرد مهم این شب نوعی ادای احترام به طبیعت است که زندگی جامعه کشاورز ایرانی به آن وابسته بوده و هست. 

در هر حال دیر زمانی است که مردمان ایرانی و بسیاری از جوامع دیگر در آغاز فصل زمستان مراسمی را جشن می‌گیرند که در میان اقوام گوناگون، نام‌ها و انگیزه‌های متفاوتی دارد، جشنی که در ایران شب چله یا شب یلدا نام گرفته است. در گذشته آیین‌هایی در این هنگام برگزار می‌شده است که یکی از آن‌ها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی که از لازمه‌های آن، حضور کهنسالان و بزرگان خانواده به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز بود و همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری درازمدت همچون انار و هندوانه به رنگ سرخی خورشید. 

اگرچه در کمتر کتاب تاریخی از شب یلدا نشان می‌توان یافت اما اشاره‌های جسته و گریخته‌ای در برخی منابع مهم تاریخی همچون «آثارالباقیه» ابوریحان بیرونی، سفرنامه‌های سیاحان اروپایی که در دوره‌های مختلف تاریخی به ایران سفر کرده‌اند و «مسالک الممالک»ها وجود دارد. نویسندگان در این کتاب‌ها در کنار اشاره‌های دیگر جشن‌های ایرانیان، گذر مختصری نیز به شب یلدا داشته‌اند. 

به بهانه فرا رسیدن شب یلدا سراغ یکی از پژوهشگران فرهنگ عامه رفتیم و با وی درباره منابع مکتوب برگزاری جشن شب یلدا و مراسم ویژه اقوام ایرانی در این شب به گفت‌وگو نشستیم.

حمید سفیدگر، پژوهشگر فرهنگ عامه درباره کتاب‌هایی که در سال‌های اخیر به شب یلدا پرداخته‌اند، اشاره کرد و گفت: در این زمینه ما کتاب‌هایی داریم با نام جشن‌های ایرانی که در بخشی از نوشته‌ها به صورت مختصر به شب یلدا هم پرداخته‌اند اما به‌طور خاص و ویژه درباره این شب کتابی نوشته نشده است. من در کتاب «جشن‌ شب یلدا» به صورت مجزا و کامل به شب یلدا پرداخته‌ام. اطلاعات این کتاب بر اساس اسنادی است که در آرشیو فرهنگ مردم رادیو موجود بود و همچنین اسناد میدانی که جمع‌آوری کرده بودیم. 

نویسنده «ترانه‌های کار در آذربایجان» در پاسخ به این سوال که راز ماندگاری شب یلدا در چیست؟ اظهار کرد: در حقیقت جشن‌هایی که وارد فولکلور و فرهنگ عامه می‌شوند از سوی عامه مردم مورد پذیرش قرار گرفته و برداشتن و حذف آن‌ها عملا غیر ممکن است. 

وی ادامه داد: شب یلدا به‌عنوان آخرین شب پاییز بیشتر در مناطق سردسیر ایران رواج داشته است اما در عین حال مردم مناطق گرمسیری هم از آن استقبال کردند و این جشن قومی به یک فرهنگ و جشن ملی تبدیل شد. در واقع مراسم و آیین‌ها به دو دسته مراسم دینی و آیین‌های ملی تقسیم می‌شوند که هریک از آن‌ها دو دسته مذهبی و قومی دارند. شب یلدا یکی از مهم‌ترین جشن‌های ملی ما ایرانیان است که در میان تمام اقوام ایرانی کاربرد دارد. 

سفیدگر در پایان سخنانش با اشاره به آداب و رسوم مردم استان‌های مختلف کشور در این شب، عنوان کرد: تا 40، 50 سال پیش برگزاری این جشن در استان‌های مختلف تفاوت‌های زیادی داشت و قابل شناسایی بود. برای مثال ما به راحتی می‌توانستیم شب یلدای تبریز را با شیراز مقایسه کنیم. چراکه تفاوت‌های عمده‌ای در خوراکی‌ها، قصه‌ها و مراسم هرکدام از این استان‌ها وجود داشت. ولی در سال‌های اخیر با توجه به این‌که رادیو و تلویزیون و شبکه‌های ماهواره‌ای وارد جامعه ایرانی شدند به نوعی فرهنگ‌ها را یکسان کردند و خرده‌فرهنگ‌ها در یکدیگر ادغام شدند و چیزی که از طرف تلویزیون نمایش داده می‌شود از سوی مردم مورد پذیرش قرار می‌گیرد و برخی تابع آن می‌شوند. 

هزاران سال است که جشن شب یلدا در میان ایرانیان و خانه‌های پر مهرشان برگزار می‌شود. جشنی که نمادی از روشنایی و نور و امید است، امید به فردای درخشان‌تر و پربرکت‌تر سرزمین کهن ایران و ساکنان پرمهرش. برگزاری این جشن‌های ملی و مذهبی همواره خانواده‌های ایرانی را گردهم جمع کرده است و آداب و آیین ساده و شیرین آن همچنان حتی در دورافتاده‌ترین روستاهای ایران در میان آذری‌ها، سیستانی‌ها، مازندرانی‌ها، کردها و فارس‌نشینان معمول و رایج است. فراموش نکنیم که برپایی آیین‌های دیرین و احترام به سنت‌های ملی باعث ماندگاری تاریخ و تمدن کهن پارسی خواهد شد.

شب یلدا بر همه ایرانیان شادباش