خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مهسا مقدس‌نژاد: عصر سه‌شنبه (اول بهمن‌ماه 1392) مراسم تودیع و معارفه محمد اللهیاری (مدیر سابق دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی) و علی شجاعی صائین (مدیر جدید این دفتر) در سالن اجتماعات دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور برگزار شد.
اکنون حدود پنج ماه است که از فعالیت رسمی «علی شجاعی صائین» در دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گذرد. به این بهانه و با هدف آگاهی از روند فعالیت‌های این اداره همچنین تغییر و تحولاتی که در آیین نامه‌های مرتبط با این اداره، ایجاد شده است، با وی به گفتوگو نشستیم.
آقای شجاعی لطفاً توضیح دهید از آغاز فعالیت رسمی‌تان در دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد با چه چالش‌هایی مواجه بودید که اکنون رفع آنها در دستور کار شما قرار گرفته است؟
به اعتقاد من، اصلی‌‌ترین چالش این دفتر، نبود توافق ملی در حوزه ممیزی است؛ طی سالیان گذشته یعنی از زمانی‌که ممیزی در کشور مطرح و انجام شد، این موضوع، موافقان و مخالفانی را همراه داشت. این افراد دیدگاه‌های کاملاً متفاوتی دارند اما متاسفانه تاکنون یک برایندی از این دیدگاه‌ها ارایه نشده است.
بدون تردید در این حوزه، همگان را نمی‌شود راضی نگاه داشت اما ارایه یک مدل کلی که مورد توافق نسبی همگان _ مجموع موافقان و مخالفان_ باشد، ضرورت دارد. چرا که نبود همین مدل باعث شده است ممیزی در همه دولت‌ها به چالش تبدیل شود.
زمانی که دولت یازدهم بر روی کار آمد و از زمانی‌که من وارد دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی شدم (حدود پنج ماه پیش) متوجه وجود چالش‌هایی در این دفتر شدم. از جمله این چالش‌ها می‌توان به مواجهه با اعتراضات ناشران و نویسندگانی که آثارشان در دوره قبل، بنا به دلایلی مشروط شده بود (حدود 650 اثر) اشاره کرد. رسیدگی به این اعتراضات یک چالش بزرگ است که ما مسوول پاسخگویی به آنها هستیم. این آثار اکنون در دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی در حال بازبینی هستند.
از طرف دیگر دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد باید کار جاری و روزانه خود را نیز با سرعت و کیفیت بیشتر از قبل، انجام می‌داد؛ در این راستا در بهمن‌ماه و اسفندماه سال گذشته، روزانه 180 کتاب برای بررسی و صدور مجوز نشر، به این دفتر ارسال می‌شد. این کتاب‌ها نیز باید بررسی و تعیین تکلیف می‌شدند ضمن این‌که در این دفتر، اضطراری برای رسیدن این آثار به بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز وجود داشت.
همچنین با آغاز فعالیتم در دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد، بازبینی رویه‌های جاری این دفتر، نحوه بررسی کتاب‌ها و اعلام نظر درباره آنها همچنین بازبینی در فعالیت همکاران و کارمندان این دفتر در رئوس برنامه‌ها قرار گرفت.
آیا موضوع ممیزی کتاب در دولت دهم بیشتر مدنظر مسوولان و اصحاب فرهنگ و ادب قرار گرفته بود یا این‌که دست‌اندرکاران فرهنگی دولت یازدهم، بیشتر به این موضوع توجه دارند و در راستای حل چالش‌های آن گام برمی‌دارند؟
هنوز نمی‌توان در این زمینه قضاوت کرد چرا که هنوز چندماه بیشتر از دولت یازدهم نمی‌گذرد اما در مجموع در هر دوره، این موضوع از زوایای مختلف بررسی شده است. گاهی رویه ممیزی کتاب و گاهی هم مدیران دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی (اداره کتاب سابق) همچنین در اغلب موارد، موافقان و مخالفان ممیزی کتاب در تیررس قرار داشتند و دارند.
در صورتی که با گفتمان و بازبینی رویه‌ها در ممیزی به یک توافق کلی و یک مدل جامع دست یابیم، دیگر با آمد و رفت هیچ دولتی، رویه‌ها عوض نمی‌شوند.
با ورودتان به دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد، چه اقدامات جدید و ابتکاری انجام شده یا در شُرف انجام است؟
خوشبختانه با آغاز فعالیت دولت یازدهم، فرآیند ممیزی با سرعت بیشتری انجام می‌شود به گونه‌ای که میانگین زمان بررسی و اعلام نتایج در این دوره، به 25 روز کاهش یافته است. به یاری خداوند و همکاران بدون تردید این سرعت در آینده افزون‌تر نیز خواهد شد.
در مجموع به صورت محسوس و ملموس سرعت پاسخگویی این دفتر بهتر از گذشته شده است و از آغاز فعالیتم در این دفتر، فقط تعداد بسیار اندکی از آثار (حدود 15 عنوان کتاب) هنوز تعیین تکلیف نشده‌اند و افراد در حال بررسی آنها هستند. به عبارت دیگر خوشبختانه در این دوره آمار کتاب های بلاتکلیف _در مقایسه با حجم آنها_ نزدیک به صفر است.
از دیگر اقدامات این دوره می‌توان به بررسی آثار بلاتکلیف دوره قبل و صدور مجوز نشر برای نیمی از آنها اشاره کرد. می‌کوشیم تا پایان تیرماه سال جاری، باقیمانده آثار بلاتکلیف دوره قبل را نیز تعیین تکلیف کنیم. البته در این میان ممکن است دوباره درخواست بازبینی جدید از کارهای قبلی به دفتر ارسال شود، که طبیعتاً در دستور کار قرار می‌گیرند.
همچنین در این دوره، تعامل نزدیک و تنگاتنگی با تشکل‌های نشر با هدف اصلاح آییننامه قانون مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره صدور مجوز چاپ کتاب‌ها، ایجاد شد. در این راستا از آنها خواستیم تا پیشنهادات اصلاحی خود را به ما به صورت مکتوب ارایه کنند. در صورت دریافت پیشنهادات، کارگروهی با هدف بازبینی و ارایه اصلاحات تشکیل خواهد شد. اگر پیشنهادات اصلاحی در هیات نظارت بر نشر کتاب تایید شوند، از طریق وزارت فرهنگ و ارشاد اشلامی به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارایه خواهند شد.
گسترش فعالیت بررسی کتاب در استان‌های کشور و فراهم آوردن زمینه تشکیل گروه‌های کارشناسی کتاب در موسسات انتشاراتی از جمله مقوله‌های مطرح شده در این دوره به شمار می‌آیند.
همچنین در این دوره، آیین نامه پیشنهادی برای کمیته تخصصی هیات نظارت بر نشر کتاب تدوین شده است. این آیین نامه در جلسه هیات نظارت بر نشر کتاب که به زودی با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود، ارایه خواهد شد؛ استنباط و پیش بینی ما این است که کلیات این آییننامه مورد تایید هیات نظارت قرار بگیرد.
در صورت اجرایی شدن مقولات مذکور، مشارکت ناشران نخبه استانی در ممیزی کتاب افزایش می‌یابد. در نتیجه فرآیند ممیزی با سرعت بیشتری انجام می‌شود. همچنین ورودی و تمرکز کار در تهران (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) کمتر می‌شود و این امکان را به وزارتخانه می‌دهد تا بیشتر به سیاستگذاری در حوزه ممیزی بپردازد.
درصورتی که کتابی در ادارات کل ارشاد استان‌ها با مشکل صدور یا عدم صدور مجوز نشر مواجه شود، چگونه عمل می‌شود؟ آیا آن کتاب برای بازبینی دوباره به تهران (دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد) ارسال می‌شود؟
اگر ناشری در استانی رای استان را نپذیرد و در این زمینه معترض باشد، این امکان را فراهم می‌کنیم تا این اعتراضات در تهران دوباره مورد بازبینی قرار بگیرند. البته صرفاً فقط کتاب‌هایی که با اعتراض ناشر مواجه باشد، به تهران می‌آید بقیه کتاب‌ها در همان استان، مجوز می‌گیرند.
در این زمینه باید بکوشیم تا جایی که امکان دارد، در همه استان‌ها وحدت رویه وجود داشته باشد. به این منظور کارشناسان اداره ارشاد استان‌ها را در قالب کارگاه‌های آموزشی و نشست‌های تخصصی با دستورالعمل‌ها و چارچوب‌های ممیزی آشنا خواهیم کرد تا مغایرت در آرا به حداقل برسد. البته این دستورالعمل‌ها باید ابتدا به تایید هیات نظارت بر نشر کتاب برسند. مقدمات این اقدام، اکنون در دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد فراهم شده است.
ناگفته نماند که بازبینی آییننامه صدور پروانه نشر نیز از دیگر اقدامات دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد در دوره جدید است؛ مطالعات اولیه این اقدام، انجام شده است. در این زمینه نظرات تشکل‌های نشر را نیز جویا شده‌ایم. تجمیع نظرات را به حضور معاون امور فرهنگی وزیر ارشاد سپس به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی مطرح خواهیم کرد تا در صورت تایید، آیین نامه اصلاحی مبنای کار قرار بگیرد.
لطفاً توضیح دهید وضعیت نویسندگانی که در دولت دهم ممنوع‌القلم بودند، اکنون در دولت یازدهم چگونه است؟
مبنای وزیر ارشاد و معاون فرهنگی این وزارتخانه و به مراتب دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی در دوره جدید برای صدور مجوز نشر، محتوا و درونمایه کتاب‌ها است. قرار بر این است که در فرآیند ممیزی آثار، نگاهی به اسم ناشران یا نویسندگان نداشته باشیم؛ ما کتاب را ارزیابی می کنیم و براساس محتوا نظر می‌دهیم. تنها در صورتی که اثر مورد ارزیابی، از سوی مراجع قانونی کشور پرونده قضایی داشته باشد، از فرآیند ممیزی خارج می‌شود. به عبارت دیگر در دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد هیچ منع پیشینه‌ای برای آثار وجود ندارد بنابراین، اگر اثری از رده خارج می‌شود تنها به استناد قضایی است.
همچنین اگر ناشری در هیأت رسیدگی به تخلفات ناشران وزارت ارشاد، پرونده تخلف داشته باشند، دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد ملزم به اجرا است.
آیا اکنون اثر یا آثاری وجود دارد که به استناد پرونده قضایی مانع نشرشان شده باشید؟
بله؛ اما تعداد آنها حتی به تعداد انگشتان دست هم نمی‌رسد.
چشم‌انداز نشر کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
خوشبختانه نشر ایران در مقایسه با نشر بسیاری از کشورهای همسایه و مشابه، وضعیت بهتری دارد. این موضوع از این جهت که شمار انبوهی از علاقه‌مندان و صاحب‌نظران حوزه نشر در حال فعالیت در این عرصه هستند، مشهود تر می‌شود.
سال گذشته حدود 63 هزار عنوان کتاب در کشور منتشر شد؛ از این منظر نیز باید خرسند بود. همچنین از این جهت که کتاب‌های فاخر و ارزشمندی در کشور منتشر می‌شوند، نشر کشور رضایت بخش است. حتی از این جهت که صنعت نشر ما جزو اولین بخش‌های کشور بود که نسبت به حذف یارانه اقداماتی صورت گرفت؛ نشر کشور توانسته تا حد زیادی این موضوع را مدیریت کند. بنابراین، نشر کشور در جایگاه خوبی است. اما از جهاتی دچار نقضان نیز است؛ به طور مثال، شمارگان اندک کتاب‌ها، عدم رشد کتابخوانی در کشور، کمرنگ بودن حضور نشر ایران در عرصه‌های بین‌المللی و اندک بودن آثار قابل عرضه در نمایشگاه‌های بین‌المللی از جمله مشکلات نشر کشور محسوب می‌شوند.
شایسته و مطلوب این است که همان‌طور که ناشران ما از جهان بیرون ایران، کتاب تهیه می‌کنند و خودشان برای ترجمه سرمایه‌گذاری می‌کنند، ناشران اروپایی نیز آثار فاخر ایران را تهیه و خودشان برای ترجمه آنها اقدام کنند؛ متأسفانه ایران در این زمینه وضعیت رضایت بخشی ندارد و حتی شاید هنوز در این عرصه نخستین پله‌ها را نیز طی نکرده باشد.
تعداد آژانس‌های ادبی کشور که بتوانند آثار فاخر ایران را به جهانیان معرفی کنند، بسیار اندک است. این تعداد اندک نیز، نوپا هستند یا عموماً کارنامه درخشانی ندارند. البته اقداماتی در این حوزه صورت گرفته است اما با توجه به آمار تولید کتاب در ایران، این اقدامات چندان راضی کننده نیستند.
هنوز در ایران سهم تألیف و ترجمه، سهم ناشران تهرانی و شهرستانی مناسب و متعادل نیست. متأسفانه کتابسازی در ایران رونق یافته است؛ با ابراز تاسف باید گفت که برخی ناشران، ناشر نیستند بلکه سفارش پذیر هستند!
باید جوایز مختلف کتاب را به گونه‌ای بازبینی کرد که با فرهنگ عمومی پیوند داشته باشند؛ متاسفانه در این جوایز بیشتر کتاب‌های مورد پسند نخبگان را معرفی می‌کنیم در حالی که باید با معرفی کتاب‌های عامه پسند نیز، زمینه ترویج ساده نویسی و مختصر نویسی به صورت جدی را فراهم کرد.
سهم یارانه‌ها در نشر کشور (به طور مثال بُن کتاب) و خرید کتاب از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید تغییر کند به این معنا که باید جهت این یارانه‌ها تغییر کند. معتقدم باید یارانه به ناشران موفق و کارهای پرتیراژ تعلق بگیرد؛ معتقدم به جای خرید کتاب و احیانا خاک خوردن آنها در کتابخانه، باید یارانه‌های نشر را به این گونه ناشران تعلق بگیرد.
به نظرم هیچ افتخار نیست که نزدیک 12 هزار مجوز نشر صادر کنیم؛ ای کاش 300 ناشر داشتیم اما این ناشران در عرصه‌های بین‌المللی موفق بودند. دولت باید زمینه را برای حضور نشر ایران در عرصه‌های بین‌الملل فراهم کند.
نظر شما