به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست تخصصی «خط و خط ‌شناسی در اسناد و نسخه‌های خطی» با سخنرانی دکتر رضا خانی‌پور، عضو هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی، سه‌شنبه (22 مهرماه) در ساختمان آرشیو ملی ایران برگزار شد. 

خانی‌پور در این نشست، ‌سخنانش را به ایراد کلیاتی درباره خط و انواع آن در دوران بعد از اسلام و سیر تطور آن در دوران مختلف اختصاص داد و با این مقدمه به اصل مباحث پرداخت: خط از عجایب خلقت است و چنانچه در روایتی از امام علی (ع ) هم نقل شده است، خط برای کسی ‌که فقیر است «پول و ثروت»، برای غنی «جمال و زیبایی» و برای بزرگان «کمال» می‌آورد. 

وی با بیان اینکه «خط» مکنونات درونی و کیفیت درونی برخی از انسان‌هاست که به شکل فیزیکی درآمده، گفت: خط چنان مهم است که امروزه علمی تحت عنوان «روانشناسی خط» ایجاد شده است که با استفاده از خط، به روحیات و روان انسان‌ها پی برده و شخصیت آنها را بدین وسیله مورد تحلیل قرار می‌دهند. 

خانی‌پور بحث خود را درباره خط بعد از اسلام ادامه داد و گفت: با ورود اسلام دو خط «کوفی» و «نسخ قدیم» وجود داشته است تا اینکه فردی به نام «ابن مقله بیضایی شیرازی» به کمک برادرش در قرن سوم و چهارم هجری، «اقلام ستّه»‌ای (خطوط 6 گانه) را از کوفی استخراج کرد که این اقلام عبارتند از «ثلث»، «نسخ»، «توقیع»، «رقاع»، «محقق» و «ریحان».

خط نستعلیق؛ عروس خطوط جهان اسلام

این عضو هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی سپس به توضیح هر یک از این خطوط و موارد استفاده از آنها پرداخت و گفت: خط «ثلث» برای جذب مخاطبان و خط «نسخ» که از روی آن خطوط معمولی تایپی ایجاد شده در قرآن‌‌ها بیشتر دیده می‌شود. به طوری‌که خط 90 درصد قرآن‌های موجود از همان ابتدای اسلام تا به حال، «نسخ» است و وجه تسمیه این خط به «نسخ» به این دلیل بوده که این خط ناسخ خطوط دیگر شد که به علت سهولت آموزش، سرعت نگارش و خوش‌خوان‌تر بودن آن (مورد اقبال‌بودن آن نزد مردم) رواج زیادی یافت.

وی با توضیحاتی کوتاه درباره خطوط دیگر به انواع خط‌هایی که در نسخ خطی امروز یافت می‌شوند، پرداخت و تصریح کرد: امروزه بیشتر «خطوط متداول» در نسخه‌ها و اسناد، 4 نوع خط «ثلث»، «نسخ»، «نستعلیق» و «شکسته نستعلیق» هستند که از میان آنها از خط نستعلیق به عنوان عروس خطوط جهان و اسلام یاد می‌شود. علت زیبایی آن، دلایل فنی بسیاری است که در آن نهفته و مهارت پیدا کردن در آن کاری بسیار دشوار است.

وی سپس به درجات خط در نسخ قدیمی مختلف از نظر زیبایی اشاره کرد و گفت: مبتدی، متوسط، خوش، عالی، ممتاز، فوق‌ ممتاز و استاد و استاد‌الاساتید از جمله درجات خط هستند که در نسخ قدیمی مختلف هم این درجات یافت می‌شود اما در اغلب تولید سند‌ها، به دلیل اینکه تعداد مطالب زیاد بودند، خوش‌خطی خیلی رعایت نمی‌شد. با این‌حال معمولا بیشتر نسخ خطی در سطح «عالی» هستند و در اسناد مهم از جمله سند فتحعلی‌شاه که مربوط به اسناد دربار و مملکت بودند سعی می‌شد که از کاتبان خوش خط استفاده شود. 

پیشینه خطوط متداول در نسخ خطی

این عضو هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی با بیان اینکه حدود 40 تا 50 درصد از نسخ خطی به خط نستعلیق نوشته شده‌اند، به پیشینه به وجود آمدن هریک از این خطوط متداول اشاره کرد و گفت: خط «نستعلیق» در قرن هشتم هجری قمری از سوی «میرعلی تبریزی» با ترکیب خطوط نسخ و نستعلیق به وجود آمد که در نهایت اعتدال است. اما نکته‌ای که باید در نظر گرفت آن است که در اسناد و مدارک و کتاب‌های خطی حتی پیش از میرعلی تبریزی هم خط نستعلیق وجود داشته است که این امر نشان‌دهنده دو نکته است؛ یکی اینکه خط، پیشرفت تدریجی داشته و دیگر اینکه وی در این دوران خط نستعلیق را از نظر زیبایی‌شناسی قاعده‌مند کرد اما بزرگترین استاد نستعلیق، میرعماد حسنی سیفی قزوینی بوده است. 

وی سپس به واضع (بنیانگذار) و بزرگترین استادان خطوط دیگر اشاره کرد و گفت: «ابن مقله بیضایی شیرازی» واضع خط «نسخ» و «میرزا احمد تبریزی»(قرن 12) بزرگترین استاد آن، «یاقوت مستعصمی» واضع خط «ثلث»، «مرتضی علیخان شاملو» و «میرزا شفیع هراتی» از واضعان «شکسته نستعلیق» و «درویش عبدالمجید طالقانی» بزرگترین استاد آن بوده است. 

این خط شناس در پایان سخنانش به کاربرد هر یک از این خطوط در نسخ مختلف اشاره کرد و گفت: خط «نستعلیق» بیشتر در متون فارسی، «شکسته نستعلیق» بیشتر در فرمان‌ها و دیوان اشعار، خط «نسخ» اغلب برای قرآن و خط «ثلث» بیشتر برای کتیبه‌نویسی استفاده می‌شده است.