به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست نقد و بررسی مجموعه هشت جلدی «گنجینه فرهنگ آثار معماری ایران» عصر دیروز چهارشنبه هفتم مرداد 1394 با حضور لیلا پهلوان زاده، نویسنده کتاب، محمد سعید ایزدی،حامد مظاهریان، معاون مسکن و ساختمان وزارت راه و شهرسازی و عضو هیات علمی دانشگاه تهران و امیر تریان در سرای اهل قلم برگزار شد.

بی‌توجهی به ارزش‌های معماری صنعتی در ایران
پهلوان زاده در این نشست گفت: از سال 1380 من در نشریه «دانش‌نما» که به معماری معاصر اصفهان، می‌پرداخت، شروع به قلم زدن در دو موضوع «بناهای اداری» و «بناهای صنعتی» کردم. برای گردآوری اطلاعات خام مورد نیازم به هرجایی که رجوع می‌کردم با در بسته روبه‌رو می‌شدم، چرا که اطلاعات مورد نیازم از بناهای صنعتی اصفهان هیچکدام در آرشیوهای این شهر نبود و برای دستیابی به آنها باید مدام به تهران رجوع می‌کردم.

وی افزود: از همین دوران بود که متوجه شدم باید درباره این بناها پژوهشی کامل و جامع صورت گیرد. متاسفانه تاکنون درباره معماری کارخانه‌ها در ایران بی‌توجه بوده‌ایم و اکنون ارزش‌های این معماری ناشناخته مانده است. بنابراین پژوهشگران باید به این بناها توجه نشان دهند و حاصل تحقیقات خود را حتی به زبان انگلیسی منتشر کنند. پژوهشگران و علاقه‌مندان در سطح جهان نیز باید بدانند که چه بناهای صنعتی با عظمتی در ایران وجود دارد.

 پهلوان زاده ادامه داد: مشکل بزرگ من در این پژوهش ورود سخت به این کارخانه‌ها بود. به عنوان مثال برای ورود به کارخانه دخانیات اصفهان از دفتر ریاست جمهوری نامه گرفتم و پس از مدت‌ها انتظار توانستم به آنجا وارد شوم. برای ورود به یک کارخانه دیگر نیز از دفتر مقام معظم رهبری نامه گرفتم!

پهلوان زاده درباره هزینه‌های بسیار پروژه پژوهشی خود گفت: هزینه‌های زیاد این پروژه یکی دیگر از سنگ‌های جلو راهم بود، به‌گونه‌ای که ناچار شدم شخصا  نزدیک به 700 میلیون تومان هزینه کنم. البته برای انتشار کتاب کمک‌هایی از جانب اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اصفهان و سازمان نظام مهندسی ساختمان استان اصفهان، صورت گرفت. به‌طور کل این مشکلات باعث شد تا انجام این پروژه 11 سال طول بکشد.

نخستین کارخانه‌ها در جهان و معماری شیطانی
این عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اصفهان در ادامه درباره بی‌توجهی به بناهای صنعتی در ایران گفت: ساختمان نخستین کارخانه‌های اروپا و دیگر کشورهای جهان به قدری بد و نامناسب بود که به آنها معماری شیطانی می‌گفتند، اما نخستین کارخانه‌های ایران مانند کارخانه «ریسباف» در شهر اصفهان که مربوط به دوره پهلوی اول است، معماری بسیار زیبایی داشتند. با این اوصاف ساختمان کارخانه‌های جهانی مرمت شده‌اند، اما نسبت به این بناها در ایران بی‌توجهی می‌شود.

پهلوان زاده درباره دلیل نپرداختن به کارخانه‌های تاسیس شده در دوره قاجاریه گفت: کارخانه‌های راه‌اندازی شده در دوره قاجاریه با شکست مواجه شده و به سرعت تغییر کاربردی داده شدند، به همین دلیل من به این کارخانه‌ها نپرداختم. در معرفی کارخانه‌های اصفهان در دوره پهلوی اول، به‌جز بحث معماری ساختمان‌ها به تاریخ آن کارخانه‌ها نیز توجه کردم. مهم‌ترین منبع و اسناد من برای نگارش این بخش روزنامه‌های منتشر شده در آن دوره بود و منبع دیگری نداشتم.

باید ساختمان کارخانه‌های ایران هرچه سریعتر مستندسازی شوند
این محقق همچنین درباره مراحل بعدی پروژه خود گفت: «گنجینه فرهنگ آثار معماری ایران» قدم نخست پژوهش‌های من در در حوزه معماری صنعتی در اصفهان است. در این مرحله من تنها به مستندسازی این کارخانه‌ها اقدام کردم. به‌طورکل ساختمان کارخانه‌های ایران باید هرچه سریعتر مستندسازی شوند، چرا که عمر این بناها کوتاه است.

وی افزود: برای مرحله دوم پژوهشم اکنون مشغول پژوهش درباره معمار کارخانه‌های اصفهان هستم. معمار نخستین کارخانه‌ها در اصفهان، از جمله کارخانه «ریسباف» ماکس شونمان، معمار و مهندس آلمانی است که پیشتر کارخانه‌هایی نیز در تبریز ساخته بود. من بازماندگان این معمار را پیدا کرده و با آنها گفت‌وگو کردم. بحث سازه‌ها، تزئینات و تاثیرات کارخانه‌ها بر شهرها نیز شاخه‌های دیگر پژوهش من است.

«گنجينه فرهنگ آثار معماری ایران» از نظر پژوهشی اصالت دارد
حامد مظاهریان، عضو هیات علمی دانشکده معماری دانشگاه تهران نیز در این نشست گفت: سختی کار در زمینه پژوهش معماری نشان از اصالت آن پژوهش دارد. به طور کل شهامت پرداختن به موضوعاتی که کمتر در دستور کار قرار گرفته باعث ماندگاری آن پژوهش می‌شود.

وی افزود: پژوهش خانم پهلوان زاده نیز به دلیل همین اصالت مورد توجه هیات داوران سی‌ودومین جایزه کتاب سال ایران قرار گرفت و به عنوان اثر برگزیده معرفی شد.

کم‌توجهی پژوهشگران به معماری صنعتی ایران
مظاهریان در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به این موضوع که تا پیش از کار پهلوان زاده هیچ پژوهشی درباره معماری بناهای صنعتی در ایران انجام نشده بود، گفت: بنای کارخانه «ریسباف» در اصفهان که در سال 1381 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید، از سال‌ها قبل از انقلاب به عنوان یک اثر ماندگار مورد توجه قرار گرفت، اما هیچ پژوهشی درباره آن انجام نشد. دیگر میراث معماری صنعتی ایران نیز مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند.

کارخانه‌ها در ایران و تقابل سنت و مدرنیته
این عضو هیات علمی دانشگاه تهران همچنین اضافه کرد: کارخانه‌های صنعتی نشات گرفته از نهضت مدرنیسم در ایران هستند و ساختمان این کارخانه‌ها را نمی‌توان بدون توجه به تقابل سنت و مدرنیته در ایران مورد بررسی قرار داد. به نظر پژوهشگر باید با تغییر دیدگاه خود نسبت به مدرنیسم دامنه بحث را وسیعتر می‌کرد.

وی افزود: در سطح جهانی با تاسیس نهادهای چون «دوكوموموی» نسبت به حفظ و ثبت بناهای صنعتی کارهای درخوری صورت گرفته است. در ایران نیز برای حفظ این بناها باید «نهادسازی» شود.

نقد کتاب در معماری جایگاه خود را پیدا نکرده است
مظاهریان در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به کاستی‌های عرصه‌های مختلف هنر و معماری گفت: جامعه دانشگاهی ایران در عرصه‌های مختلف هنر و معماری با کاستی‌های بسیار روبه‌روست که بارزترین آن مساله «نقد» است.

معاون وزیر راه و شهرسازی ادامه داد: نقد کتاب و نقد آثار در حوزه‌های هنر و معماری هنوز جایگاه درخور خود را پیدا نکرده‌اند و از این منظر ما با اشکال جدی در این دو حوزه روبه‌رو هستیم.

توجه به میراث ناب معماری صنعتی در ایران
محمدسعید ایزدی، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت عمران و بهسازی شهری در این نشست گفت: کتاب «گنجینه فرهنگ آثار معماری ایران» از نظر گردآوری مجموعه عظیمی از اطلاعات، منحصر به فرد است. کار پژوهشگر نیز از اینکه به یک موضوع ناب پرداخته، قابل تقدیر است. وی به میراث ناب معماری صنعتی ایران توجه کرده که پیشتر کار چندانی روی آن انجام نشده بود. فقط در سال 1356 کتابی توسط خانم دکتر فقیه، در این موضوع منتشر شد که آن هم بیشتر شبیه یک بولتن بود تا کتاب.

وی افزود: پژوهشگر بناهای صنعتی را محدود به ساختمان نخستین کارخانه‌ها در ایران کرده است. در صورتی که می‌توانست محدوده این پژوهش را گسترده‌تر کرده و معماری پل‌ها و حتی معماری ایستگاه‌های راه‌آهن را نیز در بر بگیرد. اکنون افزون بر هزار ایستگاه راه‌آهن وجود دارند که قدمت آنها به دوره پهلوی اول می‌رسد و از نظر نوع معماری بسیار ارزشمند هستند.

پهلوان‌زاده منزل شخصی خود را برای تامین مالی پروژه‌اش فروخت
معاون وزیر راه و شهرسازی اضافه کرد: متاسفانه میراث معماری صنعتی ایران در حال فراموشی و نابودی است و اگر تلاش محققانی چون لیلا پهلوان زاده نباشد، حتی این بناها مستندسازی و ثبت هم نمی‌شود.

این عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی‌سینای همدان همچنین درباره مشکلات بسیار در راستای انجام پژوهش‌های مانند «گنجینه فرهنگ آثار معماری ایران» گفت: تحقیقاتی از این دست هزینه‌های بسیار زیادی برای پژوهشگر دارد و معمولا نهادهای پژوهشی نیز از این طرح‌ها حمایت نمی‌کنند. اطلاع دارم که خانم پهلوان زاده برای تامین هزینه‌های این پروژه حتی منزل شخصی خود را فروخته است.

ایزدی همچنین ابراز امیدواری کرد تا نهادهای مرتبط با موضوع این کتاب، نسخه‌های آن را خریداری و در اختیار موسسات پژوهشی مرتبط و یا دانشجویان علاقه‌مند قرار دهند.

مجموعه هشت جلدی «گنجينه فرهنگ آثار معماری ایران» تالیف لیلا پهلوان زاده در سی و دومین دوره جایزه کتاب سال در بخش معماری به عنوان اثر برگزیده انتخاب شد. این مجموعه از سوی انتشارات «معمارخانه باغ نظر» در سال 1392 منتشر شده بود.

گزارش نخست «ایبنا» از این نشست را از اینجا بخوانید.