به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، آیین رونمایی جلد دوم کتاب «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» نوشته فرامرز معتمد دزفولی چهارشنبه 14 مرداد 1394 با حضور این نویسنده، دکتر الهام ملک‌زاده، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دکتر علی ططری، رئیس مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و دکتر احسان شریعتی، جامعه‌شناس در سالن اندیشگاه کتابخانه ملی ایران برگزار شد.

دکتر شریعتی در این برنامه درباره «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» گفت: مسائل مشروطه هنوز هم دغدغه‌های امروز جامعه ماست. متاسفانه همان‌قدر که در راه‌اندازی مجلس نخست، پیشگام بوده‌ایم، در «درجا زدن» هم پیشرو بوده‌ایم! وقتی «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» را مطالعه می‌کنیم، می‌توانیم تاریخ عدم اندیشه جدید ایرانی را هم دریابیم. اگر در این رساله‌ها دقت کنیم، تمام ضعف‌های اندیشه‌ای خود را در طول تاریخ می‌بینیم. این کتاب به عنوان منبعی است تا پژوهش‌های پدیدارشناسانه بر آن صورت گیرد.

این فیلسوف ادامه داد: دو نظریه درباره مشروطه وجود دارد. نخست محور آن‌ را اندیشه‌های غربی و دیگری نتیجه جنبش‌های فکری و اندیشه‌ای درون ایران چون جنبش‌های اسماعیلیه و شیخیه است. امروزه سلطنت‌ طلب‌ها خود را مشروطه‌خواه می‌دانند! امیدوارم این بلا سر اصلاح‌طلبی نیاید. باید از ریشه، این مبارزات بررسی شوند. کدام دسته از رسائل مهم‌تر‌ند؟ «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» باید به صورت منتقدانه‌تری مطرح شود.

نهضت یا انقلاب بودن!
علی ططری، دیگر سخنران این آیین بود. وی طی سخنانی درباره کتاب «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» گفت: از معتمد دزفولی برای انتشار دو مجلد از این کتاب تشکر می‌کنم. امروز، 14 مرداد است و جای تبریک دارد. امسال سالگرد نهاد قانونگذاری کشورمان به 109 سال رسید. در آسیا پس از ژاپنی‌ها دومین کشوری هستیم که مجلس را تشکیل دادیم. در خاورمیانه هم قبل از ترک‌ها پارلمان را شکل دادیم و این افتخار بزرگی است.

رئیس مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در معرفی کتاب «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» گفت: این اثر دفتر دومی است که در این باره، از سوی نشر شیرازه انتشار یافته است. دزفولی زحمات زیادی برای نگارش این اثر متحمل شده است. 45 متن و رساله درباره دوران پیشامشروطیت، انتخاب و ثبت شده است. 6 رساله این کتاب قبل از انتشار در این مجلد، در هیچ نشریه‌ای منتشر نشده بود.

وی تاکید کرد: هنوز مسائل بسیاری درباره مشروطیت حل نشده است. اکنون هم درباره «نهضت» بودن یا «انقلاب» بودن آن در میان متخصصان بحث است. هر یک دلایل محکم خودشان را دارند. نکته اینجاست که این رسائل چقدر روی اندیشه فکر و اقتصاد ما تاثیر گذاشتند. ما تاثیر چندانی نمی‌بینیم. با توجه به مشکلاتی که در جامعه شاهد هستیم، به گمان من، هنوز در عصر مشروطیت باقی ماندیم.

ططری رسائل منتشر شده را نمود آرا و افکار نخبگان کشور در عهد مشروطیت دانست و تصریح کرد: آن‌ها بهترین متفکرانی بودند که این رسائل را نوشته‌اند. آیا این آثار میراث اندیشه ایرانی بوده است؟ آیا نمودی از اندیشه فارابی، سلجوقیان و دوران باستان داشته است؟ به گمان من چنین نبوده و حتی ماکتی هم از آن نیست. وقتی جامعه ما کمتر از یک درصد با سواد داشت، چطور امکان بروز یک اندیشه قوی در آن وجود داشت. جامعه قاجار ما در آن زمان کمتر از یک درصد سواد داشت که نماینده طیف روشنفکران، روحانیون، تجار و حتی دراویش بوده‌اند. چقدر این رسائل از اجتماع و اقتصاد به طور دقیق سخن گفته‌اند؟

رئیس مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی با اشاره به روش مقایسه تطبیقی در علوم انسانی، به قیاس مجلس ژاپن در آسیا با مجلس ایران پرداخت و گفت: انقلاب میجی، پیش از آن که صنعتی باشد، انقلابی فرهنگی بود. فرهنگ تولید تکنولوژی اتفاق افتاد. انقلاب کبیر فرانسه، سیاسی بود. انقلاب مشروطیت، چیزی میان انقلاب سیاسی و ایدئولوژیک بود و نمی‌توانست اندیشه و علم ایجاد کند. در فرانسه رسائل مهمی نوشته شد که دنیا را تغییر داد و بر پایه آن دو کتاب «روح‌القوانین» نوشته مونتسکیو و «قرارداد اجتماعی» نوشته ژان ژاک روسو پارلمان‌های دنیا شکل گرفت.

وی یادآور شد: برخی فراز‌های «قرارداد اجتماعی» جزو قانون اساسی انقلاب کبیر فرانسه شد. در تمام تغییرات قانون اساسی فرانسه،  این کتاب، اثری مقدس بود. «روح‌القوانین» مونتسکیو هم همین‌طور. 31 مقاله و کتاب در این اثر مورد بحث قرار گرفته‌اند. 1728 میلادی یعنی 60 سال قبل از انقلاب کبیر فرانسه این کتاب نوشته و سال 1748 چاپ می‌شود. در مدت 14 ماه، 22 بار در پاریس چاپ و در اروپا منتشر شد. چاپ نخست آن در ایران، 1322 خورشیدی، یعنی 200 سال پس از انتشار آن در فرانسه! ما چگونه انتظار داریم یک انقلاب مشروطه با یک ایدئولوژی قوی شکل بگیرد. نمایندگان حتی نمی‌دانستند در پی چه هدفی بودند! البته با مرور 10 ساله مجلس نخست، آن را یکی از سالم‌ترین مجلس‌های ایران می‌دانیم.

ططری سپس به قیاس جامعیت «روح‌القوانین» با رساله‌های ایرانی پرداخت و درباره آزادی، قانون، فساد و انواع حکومت‌ها فراز‌هایی از روح‌القوانین را خواند.

تفکر بدون التفات به دیگر محال است
معتمد‌ دزفولی در ابتدا پس از تبریک 14 مرداد به عنوان یکصد و نهمین سالگرد مشروطه که ایرانیان زندگی جدیدی را برساختند، در معرفی کتاب و زمینه‌های پرداخت به این موضوع گفت: این پروژه تاریخ اندیشه جدید ایرانیان است. به این معنی که ما از 200 سال پیش با تحولات بسیاری وارد عصر جدید شدیم.

این پژوهشگر ادامه داد: ما ایرانی‌ها در جهان قدیم خود اندیشمندانی داشتیم اما از طریق مطالعه سفرنامه‌ها بود که با تحولات دنیای جدید آشنا شدیم و پرسش‌های فراوانی برایمان شکل گرفت. تفکر بدون التفات به دیگری حاصل نمی‌شود. در 200 سال گذشته بود که غرب برای ما «دیگری» شد. هر قدر تمدن جدید برایمان مساله باشد، امکان شناخت از خودمان بیشتر می‌شود.

وی در ادامه به چیستی تاریخ اندیشه پرداخت و افزود: درون تاریخ اندیشه یک نکته مهم است که ایرانیان اکنون به چه می‌اندیشند و چرا این‌گونه می‌اندیشند؟ هنگامی تاریخ فکر متولد می‌شود که ما در پی این باشیم که روال منطقی و روالی از اندیشه در گذری از تاریخ شکل بگیرد. چرا با گذشت 200 سال از تاریخ تجدد ما، هنوز تاریخ تفکر و اندیشه نداریم؟

معتمد دزفولی در پاسخ به این پرسش گفت: مهم‌ترین پاسخی که داده‌اند این بود که آیا اصلا ایرانیان فکر داشته‌اند که تاریخ فکر داشته باشند؟! گروهی معتقدند که ایرانیان در دوران کهن و کنونی دچار امتناع از تفکر و اندیشه‌ورزی بوده‌اند. اگر چنین باشد، یافتن تاریخ فکر بیهوده است. یکی از دلایل همت نکردن برای تاریخ فکر، این است که پیش‌فرض‌های ستبری داریم که اجازه رفتن به آن سمت را به ما نمی‌دهند. اگر تاریخ را حرکتی رو به انتها یا حرکتی ماتریالیستی ببینیم، هیچ ارزشی ندارد. تلاش کردم حرکت تاریخ را یک دیالکتیک یا جدلی میان ایده و عمل ببینم. بنابراین، برای تحولات اندیشه‌ای ارج قائلم. کوشیدم با روش پدیدارشناسانه به بررسی متون، متفکران و اندیشمندان بروم. محصول آن، پدیدارشناسی تاریخ فکر است. نخستین یافته من، سفرنامه‌هاست.

وی یادآور شد: این سفرنامه‌ها حکایت شناخت دیگری و خودآگاهی است. ما در دنیای سنت «دیگری» نداریم مگر «اساطیر». توسط سفرنامه‌نویسان «فرنگ» برای نخستین بار تبدیل به اتوپیای زمینی شد. فرنگستان در واقع اروپا نیست اما شاید به زبان جامعه‌شناسان نوعی ایده‌آل است. رنسانس برای غرب با شکل‌گیری اتوپیای جدید شکل گرفت. سفرنامه‌نویسان نخستین‌بار اخباری آوردند مبنی بر این‌که جهان و زمینی هست که امنیت، آسایش، وفور نعمت و راحتی دارد و خبری از تحقیر و استبداد در آن‌جا نیست. امکان وجود این اتوپیای زمینی، ما ایرانیان را وارد تاریخ فکر می‌کند.

این نویسنده گام بعدی مطالعاتش را بررسی ترقی در عصر جدید دانست و گفت: من سفرنامه‌نویسان را آیینه‌آوران می‌دانم. آن‌ها با آیینه‌آوری برای ما، موجب این شدند که خودمان را بیابیم. پیش فرض من تجدد است. گام دوم را در جلد دوم کتاب بررسی کردم که از اروپا سرمشق می‌گیرد. دفتر سوم این پژوهش، مشروطه و مشروطه‌خواهان است. پس از آن به کنشگران جدید پرداختم، پسامشروطیت و روشنفکرانی که انقلاب اسلامی را رقم زدند، دفتر‌ پنجم است. دفتر ششم این پژوهش دوره پساانقلاب است. ما اکنون از عصر انقلاب فاصله گرفته‌ایم. این دوران را پساانقلاب نامیدم که بازیگرانش متفکران‌اند. آن‌ها با روشنفکران تفاوت دارند. این 6 دفتر شاید بتواند سیر تفکر ما ایرانیان را در این مدت 200 ساله نشان دهد.

ضرورت برپایی میز نقد

سپس ملک‌‌زاده به توضیحاتی درباره تاریخ مشروطه و سیر اوج و افول آن پرداخت. وی در بخش‌‌هایی از سخنانش گفت: «تاریخ اندیشه جدید ایرانی» کاری ارزشمند است و رساله‌هایی که در آن منتشر شده است خیلی هوشمندانه گزینش شده‌اند. اگر فرصتی برای نقد کتاب باشد، می‌تواند جنبه‌های فنی و نشر دفتر‌های بعدی را بهتر کند.

وی ادامه داد: بسیار شنیدیم که مشروطه شکست خورد یا این که انقلاب مشروطه به نتیجه نرسید. پس از خواندن این رسالات، متوجه می‌شویم که چه عللی در تحریک اخبار جامعه موثر‌ند. چه افرادی که به عنوان نو‌گرا می‌شناسیم و چه افراد عامه به عنوان کنشگرانی که وارد جریان انقلاب شدند.