چگونه با کتاب و نویسنده آشنا شدید و چطور شد که به فکر ترجمه کتاب افتادید؟
در کلاس درس بررسی آراء و نظرات مستشرقین، به استادی مرتضی کریمی‌نیا، سال 1385 در مقطع کارشناسی ارشد، توصیه شد دانشجویان به‌عنوان فعالیت کلاسی وپژوهشی مقالاتی که ارزش علمی ترجمه داشتند، آغاز کنند. از آنجا که علاقه‌مند به رویکرد ترجمه بودم، استادم دکتر کریمی نیا، ترجمه کتاب «Fables of the Ancients? Folklore in the Quran» را به من پیشنهاد داد. طی سال‌های 1385 تا چندی پیش، این کتاب در دسترس مراکز علمی نبود یا بهتر بگویم اندک استادی، این کتاب را تورق کرده بود. آن‌هایی هم که به کتاب دسترسی داشتند، غالباً نه همه، از طریق مرتضی کریمی‌نیا و ابوالفضل خوش‌منش، استاد راهنمای پایان‌نامه‌ام، کپی دریافت کرده بودند. اینگونه بود که سخاوت علمی مرتضی کریمی‌نیا، که زبانزد اهل علم و قلم است، شامل حال من شد و علیرغم دشوارهایی که استاد برای ترجمه این اثر، پیش‌روی من گذاشت، ترجمه و نقد فولکلور در قرآن را به‌عنوان موضوع پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشدم انتخاب کردم.
اهمیت ترجمه این کتاب از چه نظر بود؟
داندس درصدد بود با ارائه نظریه ادبی و برشمردن ویژگی‌های ادبیات شفاهی، قرائتی متفاوت از ارتباط قرآن کریم با عصر نزول به‌دست دهد. پروفسور داندس معتقد بود، نخستین محققی است که قرآن کریم را از منظر فولکلوریستی نگریسته، از این‌رو، این موضوع برای ما اهمیت داشت. نویسنده برخی از مشخصه‌های ادبیات شفاهی را نام می‌برد و آن‌ها را به قرآن کریم تعمیم می‌دهد. به عقیده او، مواجهه برخی قصص قرآنی با قصه‌های بین‌المللی آرنه-تامپسون و نیز ارائه فهرستی از فرازهای تکرار شده در قرآن، برای نخستین‌بار در این اثر ذکر شده است. از این‌رو، اهمیت ترجمه این کتاب احساس شد.
کمی درباره نویسنده و تخصص وی برای ما بگویید.
پروفسور آلِن داندِس، مشهورترین فولکلوریست معاصر فقید جهان، متولد نیویورک در هشتم سپتامبر 1934 میلادی است که کارشناسی و کارشناسی ارشد خود را در رشته زبان انگلیسی در سال‌های 1955و 1958 از دانشگاه ییل اخذ کرد. در سال 1962 مدرک دکترای خود را در رشته فولکلور از دانشگاه ایندیانا گرفت. او از سال 1963 تا 2005 میلادی، عضو هيات علمی مردم‌شناسی دانشگاه بركلی- كاليفرنيا بود. داندس بيش از 30 كتاب را به تنهايی یا به‌صورت تأليف مشترک یا ویراستاری به رشته تحریر درآورد. به علاوه عنوان 250 مقاله علمی-پژوهشی نیز در ژورنال‌های بین‌المللی در کارنامه علمی او ثبت است.
داندس افتخارات جهانی بسیاری را کسب کرده؛ از این‌رو، اگر بگوییم وی پدر علم فولکلورشناسی است، اغراق نکرده‌ایم. نخستين اثر وی در سال 1964 با عنوان «ريخت‌شناسی قصه‌های عاميانه سرخ‌پوستان آمريكای شمالی» و عنوان اصلی « The Morphology of the North American Indian Folktale » از شاهکارهای آثار اوست و آخرین تألیف داندس نیز مجموعه‌ای چهار جلدی «مفاهيم انتقادی فرهنگ عامه در ادبيات و مطالعات فرهنگی» با عنوان اصلی « Folklore Critical Concepts in Literary and Cultural Studies)» در 2004 بوده که ویراستاری آن را برعهده داشت. داندس پس از چهار دهه کار و تلاش بی‌وقفه در سی¬ام مارس 2005 میلادی در اثر سکته قلبی در دانشگاه برکلی کالیفرنیا درگذشت.
در ترجمه کتاب چه اهدافی را دنبال می‌کردید؟
اینکه بدانیم مؤلف با چه هدف و انگیزه‌ای این پژوهش را آغاز کرده، خط فکری او چه بوده، چه رویکرد جدیدی ارائه داده و مشخصه‌های این رویکرد چیست، چه میزان از نگاشته‌ها و رویکرد جدید نویسنده در این کتاب، می‌تواند صحت داشته باشد، ایرادها و انتقادات وارد بر کتاب چیست و اینکه چه نکاتی از منظر پژوهشگرانی که برکتاب نقد نوشته‌اند، پنهان مانده تا به تصویر بکشیم و در نهایت با نگاهی میان‌رشته‌ای و تعامل علمی، داندس و آثار او را به رشته‌های مختلف بشناسانیم.
فصل‌بندی این کتاب چگونه است و هر فصل به چه موضوعاتی اختصاص دارد؟
این کتاب در مجموعه در 104 صفحه و قطع رقعی، به قلم نویسنده‌ای غیرمتخصص در رشته زبان و ادبیات عرب، اما پژوهشگری ممتاز و طراز اول در فرهنگ عامه، در اولین پژوهشی اسلامی- قرآنی تالیف و از سوی انتشارات رومَن و لِيتِل‌فيلْدْ در سال 2003 میلادی منتشر شده است. ترجمه فارسی آن نیز با همکاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، زمستان 1395 از سوی انتشارات فلاح قم به چاپ رسید.
فصل اول با عنوان «قرآن چیست؟» سعی در شناساندن قرآن کریم به خوانندگان غربی دارد. نقل‌قول‌های ضعیف و در بعضی موارد بی‌اساس و ارجاعات فراوان به منابع پژوهشگران غربی، نادیده گرفتن اصول اولیه روش تحقیق از جمله عدم استفاده از منابع مسلمانان و مواردی از این‌دست سبب ضعف این فصل شده، به طوری که نقدنویسان این کتاب نیز به این موضوع اشاره کرده‌اند. در فصل دوم با عنوان «نظریه کلیشه شفاهی»، مؤلف به چگونگی به‌وجود آمدن نظریه کلیشه شفاهی هومر، شاعر قدیمی یونان پرداخته و مشخصه‌های هر کلیشه را بیان می‌کند. همچنین ویژگی‌های ادبیات شفاهی را نام می‌برد و آن‌ها را به قرآن کریم تعمیم می‌دهد.
فصل سوم با عنوان «نظریه کلیشه شفاهی در قرآن» فهرستی از آیات تکراری قرآن هرچند با اندک تغییری در حرف یا موضوعات تکراری آیات را جمع‌آوری کرده است. نویسنده اذعان دارد که این فهرست، نخستین‌بار از سوی او در کتاب «فولکلور در قرآن» ارائه شده است. فصل چهارم با عنوان «قصص عامیانه» سه داستان قرآنی را با قصه‌های بین‌المللی آرنه تامپسون تطبیق داده است. همچنین توصیفی سه -چهار سطری از قصه‌های آرنه تامپسون، قصص عامیانه و افسانه‌ها دارد. تناقض‌گویی‌هایی در این فصل و نتیجه‌گیری مشاهده می‌شود. در نتیجه‌گیری نیز مؤلف با طرح دو سؤال که آیا قرآن شامل کلیشه‌های شفاهی و حاوی قصص عامیانه است و نیز پاسخ مثبت به هر دو سوال؛ کتاب را با فهرست منابع، نمایه و شرح حال بسیار مختصری از مؤلف به انجام می‌رساند. این کتاب نظر انتقادی برخی پژوهشگران صاحب‌نام را در آن سال‌ها به خود جلب کرد.
ترجمه این اثر چه مدت طول کشید و برای ارتقای سطح کیفی ترجمه چه اقداماتی انجام دادید؟
از آنجا که در سال 1385، مهارت ترجمه متون انگلیسی من، مسبوق به سابقه‌ای نبود، لازم دیدم که با حضور داوطلبانه در کلاس‌های متن‌خوانی زبان انگلیسی مرتضی کریمی‌نیا و سعید عدالت نژاد در مقاطع تحصیلات تکمیلی واحد علوم و تحقیقات و همچنین شرکت در دوره‌های فن ترجمه انگلیسی دکتر مجید آموخته و شاگردی در حضور علی‌اکبر رژدام که آن سال‌ها در مرکز نشر دانشگاهی فعالیت می‌کرد؛ نکات بسیاری را در فن ترجمه و ویراستاری زبانی و صوری بیاموزم. از این‌رو، نیاز بود زمان بیشتری صرف کنم. به همین دلیل، طی یک سال و نیم و سه ترم تحصیلی از شروع ترجمه؛ و اخذ یکسال تقلیل کار و تدریس از آموزش و پرورش، با هدف خدمت به قرآن کریم، برای این کتاب سرمایه گذاری کردم تا بتوانم پایان‌نامه و ترجمه‌ای درخور نام و تخصص نویسنده کتاب با کیفیت قابل قبول برای اهل علم ارائه کنم.
به نتایج این اثر اشاره کردید؛ این کتاب تاکنون چه بازخوردها یا عناوینی را به خود اختصاص داده است؟
- عنوان پایان‌نامه شایسته تقدیر در بخش دانشگاهی هفدهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم در سال 1388 (در مقطع کارشناسی ارشد)
- این پایان‌نامه در ردیف هفت اثر برگزیده و اولویت‌دار چاپ؛ از بین 150 پایان‌نامه برگزیده مقطع دکتری و کارشناسی ارشد در بازه زمانی 1381 تا 1391 بود که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری مشترک آن‌را چاپ کردند.
- در سال 1392 در بیست و یکمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم، این اثر در قالب کتابی با عنوان «اساطیرالاولین؛ فولکلور در قرآن» به‌عنوان یکی از 14 اثر منتخب قرآنی سال 92، رونمایی شد.
وظیفه خود می‌دانم با حُسن استفاده از این فرصت، از دکتر ابوالفضل خوش‌منش و مرتضی کریمی‌نیا برای زحمات فراوانی که متحمل شدند و از خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به‌خاطر فرصتی که برایم فراهم کرد تا ناگفته‌های علمی این اثر را بگویم و سرای اهل قلم که نشست علمیِ معرفی این کتاب را اخیراً برگزار کرد، سپاسگزاری کنم.
نظرات