«کژ نگریستن» نوشته اسلاوی ژیژک را مازیار اسلامی با همکاری صالح نجفی ترجمه کرده است و در نشر نی منتشر شده است. درباره این کتاب و اندیشه‌های لاکان با مازیار اسلامی گفت‌وگویی داشته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
چرا پرداختن به اندیشه‌ها و آثار لاکان برای ما ضرورت دارد؟
اهمیت کتاب کژ نگریستن به دلیل امکانی است که به مطالعات ادبی و سینمایی برای استفاده از مفاهیم و آرای لاکانی می‌دهد. از آنجایی که نوشته‌های او به گواه اهل فن جزو نوشته‌های دشوار نظری در قرن بیستم است و اصولا لاکان جزء متفکران پیچیده و مغلق است و فهم آثارش دشوار است، اهمیت کژ نگریستن به یک معنا نشان دادن این است که چگونه متون و آثار ادبی و سینمایی و حتی اپرا می‌تواند بهانه‌ای برای تفسیر آثار لاکان باشد.
ژیژک از نوشته‌های لاکان و مفاهیم و تفاسیر او و نیز نوشته‌ها و آثارش بیشتر برای تفسیر و خوانش فیلم‌های سینمایی، رمان‌ها و اپرا استفاده می‌کند. از این جهت لاکان می‌تواند مثل هر نظریه‌پرداز دیگری به‌ویژه فروید در روانکاوی یکسری از مفاهیم در نظام و سیستم فکری را مورد توجه سازد که می‌تواند در حوزه‌های مختلف به کار آید. کژ نگریستن از این جهت مهم است که راه علمی و مهمی را در اختیار خواننده قرار می‌دهد تا بتواند چگونه از مفاهیم مورد استفاده لاکان در فیلم‌های سینمایی، داستان‌ها کوتاه و ... استفاده کند. این کتاب می‌تواند در حوزه مطالعات میان رشته‌ای اثر مهمی باشد و مورد استفاده قرار گیرد.
ژیژک در این کتاب چگونه اندیشه‌های لاکان را تبیین کرده و از چه روشی بهره برده است؟
کتاب کژ نگریستن و استفاده از سه‌گانه امر نمادین، امر خیالی و امر واقعی مسبوق به سابقه نیست. این مفاهیم در نظام فکری لاکان متاخر مورد توجه است و این مفاهیم به شکل نظام مغلق در فکر لاکانی وجود داشته اما در محصولات فرهنگی و فکری و پروژه ژیژک چندان مسبوق به سابقه نیست. ژیژک در این کتاب با ارجاع به محصولات فرهنگی و مفاهیم کلیدی در نظام فکری لاکان مانند صدا و نگاه، محصولات فرهنگی را تفسیر می‌کند. به طور مثال شیوه مونتاژ در سینمای آمریکا را تفسیر می‌کند. ژیژک در این کتاب نشان می‌دهد چگونه از مفاهیم نظری و انتزاعی مورد نظر لاکان می‌توان در فهم پیش پا افتاده‌ترین و عامیانه‌ترین محصولات فرهنگی استفاده کرد.
عنوان کتاب هم به این موضوع یعنی شیوه تفسیرگر و منتقد اشاره می‌کند. بدین معنی که در برخی آثار به جای اینکه با نگریستن مستقیم به حقایق پی ببریم می‌توانیم با اریب نگاه کردن و کژ نگریستن به حقیقت پی برد آن چنانکه در نقاشی روی جلد کتاب نیز با کژ نگریستن به آن می‌توان به جمجمه درون تصویر پی برد. کژ نگریستن، شیوه تازه‌ای از تفسیر متون است که در این کتاب ژیژک به آن اشاره دارد.
ژیژک در بخش نخست اثر به این موضوع می‌پردازد که واقعیت چگونه امری ساختگی است و در نظر ما واقعی جلوه می‌کند. در این باره توضیح دهید.
در بخش اول کتاب ژیژک با تاسی از آثار لاکان می‌گوید واقعیت پدیده‌ای برساخت شده است و شکل طبیعی ندارد بلکه چیزی است که توسط یک نگاه ایدئولوژیک ساخته می‌شود و به صورت امر طبیعی به خورد ما داده می‌شود در حالی که امر نمادین است. بر ساخت نظام‌های فکری و ایدئولوژیک است که به مرور زمان با آن خو می‌گیریم در حالی که رهایی‌بخشی نظریه لاکان در این است که واقعیت تنها این نیست بلکه شکل طبیعی است تنها زمانی شما متوجه طبیعی بودن آن می‌شوید که با نگاه متعارف نگاه کنید. ژیژک با ارجاع به رمان‌ها و داستان‌ها مثال‌های زنده‌ای از عدم تطابق و سازگاری واقعیت و عدم واقعیت می‌زند و می‌گوید که واقعیت چگونه امرساختگی است.
نگاه و صدا از مفاهیم اصلی در اندیشه‌های لاکان است. ژیژک از این مفاهیم چگونه در بخش دوم کتاب بهره گرفته است؟
در بخش دوم کتاب ژیژک مفهوم نگاه را شرح می‌دهد که در نظام فکری لاکان یکی از مفاهیم کلیدی آن است. ژیژک نشان می‌دهد نگاه امر سوبژکیتو نیست و ابژکتیو هم هست به این معنی که وقتی ما به شیء نگاه می‌کنیم از طریق آن ابژه هم مورد نگریستن واقع می‌شویم و شیوه نگاه کردن ما به آن پدیده توسط خود آن پدیده هم بررسی می‌شود. ژیژک در این بخش به فیلم‌های هیچکاک ارجاع می‌دهد و برای این کار از فیلم‌های روانی و پرندگان مثال می‌زند. البته در همین جا هم کژ نگریستن خودش را نشان می‌دهد.
بخش سوم کتاب را شاید بتوان جذاب‌ترین بخش آن دانست آنجا که ژیژک مفاهیم لاکانی را در امر سیاست به کار می‌برد در این باره شرح دهید.
در بخش سوم کتاب ژیژک از سه‌گانه امر نمادین، امر خیالی و امر واقعی برای سیاست و مفاهیمی چون حقوق بشر و دموکراسی استفاده می‌کند. این‌ها مفاهیمی هستند که به صورت نمادین در عرصه واقعی ساخته شدند و بیش از اینکه محصول امر واقعی باشد محصول گفتارهای نمادین و نظام‌های ایدئولوژیک است. ژیژک در این بخش از کتاب نگاهی به سیاست‌های دهه 90 هم داشته است و آنها را بررسی می‌کند.
آیا نقدی هم به آنها داشته است؟
مهمترین نقدش به همان مفاهیمی مانند حقوق بشر و دموکراسی است که البته در کتاب‌های دیگر آن را مفصل‌تر بررسی کرده است. او می‌گوید انتخاب دموکراسی در حالتی است که برای ما انتخابی وجود دارد مانند سارقی که جلوی فرد را می‌گیرد و به او می‌گوید یا جانت را بده یا پولت را! طبیعی است که انسان مجبور است پولش را بدهد. از نگاه ژیژک انتخاب دموکراسی هم این چنینی است و از پیش طراحی شده است.
آیا می‌توان اندیشه‌های ژیژک را پست مدرن دانست؟
او پست مدرن نیست و سعی می‌کند به سیاست حقیقت باور داشته باشد. او البته سیاست رهایی‌بخش لاکان را در خوانش متون ادبی به کار می‌گیرد اما مطلقا پست مدرن نیست، البته اندیشه او و نقاط ضعف و قوتش در حوزه مطالعات سینمایی و ادبی محصول اعتقادش به سیاست حقیقت است. این حقیقت می‌تواند در زمان تفسیر فیلم تجسم پیدا کند. اما نقطه ضعفش هم محصول همین نگاه است و به طور مثال موقع تحلیل یک اثر سینمایی به یک حقیقت قائل است که این تفسیر هم تا حدود زیادی دگماتیک می‌کند. نقاط قوت اندیشه‌اش کم است. با این وجود ژیژک در دوره‌ای ظهور می‌کند که دوره پست مدرن است و همه به دنبال معانی نسبی هستند اما او دنبال حقیقت واحد است.
اندیشه‌های لاکان چه کمکی می‌تواند به ما و شرایط امروزمان بکند؟
مانند هر نوشته و متن دیگری بسیاری پیامدهای خارج از اراده ماست. اما به هر حال کژ نگریستن امکان تازه‌ای را برای تفسیر و دستیابی به حقیقت در اختیار ما قرار می‌دهد در عین اینکه محدویت‌هایی هم دارد. کژ نگریستن این امکان را به ما می‌دهد که می‌توانیم در فهم امور اعم از واقعیت‌های سیاسی و اجتماعی و یا فیلم و داستان تابع عقل سلیم نباشیم و بهتر است نگاه شوریدگی و کژ نگریستن را داشته باشیم. این نگاه متفاوت و عجیب اگرچه مرسوم نیست اما می‌تواند از رهگذر آن نکات بدیع و جدیدی را در اختیار ما قرار دهد.
نظرات