کتاب بحرالجواهر فی علم الدفاتر اثر عبدالوهاب ابن محمد امین شهشهانی است که در دوران محمد شاه قاجار نوشته شده و هدف آن ت‍ع‍ل‍ی‍م دفترداری و ح‍س‍اب به روش سیاق بوده است.
در ابتدای نشست مصحح کتاب دکتر علیرضا نیک‌نژاد گفت: «من برای اولین بار در زمان نوشتن پایان‌نامه دکتری با کتاب بحرالجواهر آشنا شدم و پس از آنکه به تصحیح متونی دیگر در زمینه علم سیاق پرداختم به نظرم رسید تصحیح این کتاب هم می‌تواند برای اهالی معرفت یاری رسان باشد و به همین دلیل آن را تصحیح کردم.»
نیک‌نژاد در ادامه صحبت خود گفت: «یکی از محسنات کتاب بحرالجواهر نسبت به کتابهای دیگر در زمینه علم سیاق طبقه‌بندی مناسب آن است. این کتاب به نسبت کتابهایی نظیر قوانین السیاق و فروغستان نوشته میرزا مهدی فروغ اصفهانی که دکتر ایرج افشار تصحیح خوبی از آن ارائه داده است کتاب کامل‌تری است. اگر چه این کتاب هم مانند کتابهایی نظیر فروغستان از کتابهای دیگر در زمینه علم سیاق گرته‌برداری کرده است اما حسن آن در طبقه‌بندی جالب توجه آن است و به همین دلیل در زمان خود بسیار مورد توجه بوده است.»
علیرضا نیک‌نژاد
در ادامه نشست دکتر اکبر شریف‌زاده پژوهشگر حوزه متون خطی به بررسی اهمیت کتاب بحرالجواهر و ویژگی‌های تصحیح آن پرداخت. وی گفت: «ما در شناخت حوزه اقتصاد دوره قاجار کوتاهی فراوانی داشته‌ایم. محققان ما آنقدر در مباحث مربوط به تاریخ سیاسی غرق شده‌اند که از شناخت تاریخ اجتماعی و اقتصادی غفلت شده است و البته بخشی از این امر هم به این بازمی‌گردد که حوزه‌هایی نظیر تاریخ اقتصادی مخاطب کمتری را به خود اختصاص می‌دهد. از این منظر تصحیح کتاب بحرالجواهر اهمیت فراوانی دارد، چرا که این کتاب در بحث سیاق که یک پازل از پازل‌های تاریخ اقتصادی دوران قاجار است از آثار بسیار مهم محسوب می‌شود.»
شریف‌زاده در ادامه درباره اهمیت کتاب بحرالجواهر افزود: «بحرالجواهر در دوران قاجار بارها چاپ سنگی شده است و نسخه‌های خطی فراوانی هم از آن وجود دارد. این نشان‌دهنده طرفداران فراوان این کتاب در دوران قاجار و حتی اوایل پهلوی است. این کتاب یک نسخه آموزشی در حوزه سیاق است و سعی کرده است به راحت‌ترین وجه امر آموزش را انجام دهد. این کتاب شاید بعد از خلاصه‌السیاق شیخ بهایی بیشترین استقبال را در زمینه آموزش سیاق به خود اختصاص داده است.»
به گفته شریف زاده تصحیح کتابی که نسخ فراوانی از آن وجود دارد از منظر انتخاب نسخه اصح سخت است. وی در این زمینه اضافه کرد: «کاری که آقای نیک نژاد کرده است و ارزشمند است آن است که هم از نسخ خطی و هم از نسخ چاپ سنگی در تصحیح استفاده کرده است. سوالی که اینجا پیش می آید این است که وقتی نسخ خطی هست چرا به سراغ نسخ چاپ سنگی می‌رویم؟ پاسخ این است که نسخ چاپ سنگی منقح‌تر از نسخ خطی هستند و ناشر اولیه آنها پیش از انتشار چاپ سنگی تصحیح اولیه‌ای روی آن انجام می‌دهد. بنا بر این بیش از نسخ خطی که اغلب نسخه‌های کاربردی برای آموزش بوده‌اند و به همین دلیل جرح و تعدیل و تحریف در آنها بسیار است می‌شود به نسخه‌های چاپ سنگی اعتماد کرد.»
وی با اشاره به جداول افزوده به کتاب گفت: «این جدول‌ها که معرفی مناسبی از علم سیاق برای مخاطب امروزین ارائه می‌دهد جنبه‌های کاربردی کتاب را افزایش داده است و آن را به اثری تبدیل کرده است که فراتر از یک اثر تاریخی، کتابی آموزشی برای هم عصران ما که مایل به یاد گرفتن علم سیاق هستند هم می‌تواند محسوب شود.»
اکبر شریف‌زاده و امین محمدی
پس از شریف زاده نوبت به دکتر امین محمدی پژوهشگر حوزه سیاق‌شناسی رسید. او گفت: «کتاب بحرالجواهر یکی از مشهورترین کتب سیاق و فن دفترداری دوران قاجار است و اهمیت آن از این جهت است که می‌تواند ما را در جهت فهم اسناد مالی بسیاری که از دوره قاجار باقی مانده است راهنمایی کند. اسناد مالی دوران قاجار ساختار پیچیده‌ای دارند و تنها با کمک کتابهایی مانند بحرالجواهر، قوانین السیاق و فروغستان است که می‌توانیم به فهم آنها نائل شویم. بر این مبنا انتشار چنین آثاری علاوه بر اهمیتی که در حفظ میراث فرهنگی دارد خدمت بزرگی به پژوهشگران تاریخ هم محسوب می‌شود.»
او در ادامه به طرح نکات انتقادی درباره کتاب پرداخت. به گفته محمدی انتخاب چهار نسخه برای تصحیح کتاب تعداد نسخه‌بدل‌های آن را به طرزی غیرضروری افزایش داده است. او در شرح نظر خود گفت: «کتابهایی مانند بحرالجواهر را مستوفیان می‌نوشته‌اند و هدف آنها تنها انتقال محتوای کتاب بوده و چندان به امانتداری تکیه نداشته‌اند به همین دلیل به ویژه در ارائه مثال‌ها در نسخه‌های مختلف کتاب تفاوت‌های بسیاری را می‌بینیم. همین تفاوت‌ها باعث شده است که تعداد نسخه بدل‌های کتاب بسیار زیاد شود و شاید 50 صفحه حجم اضافه به کتاب تحمیل کرده است. شاید اگر به جای چهار نسخه، دو نسخه برای تصحیح مورد استفاده قرار می‌گرفت این مشکل پیش نمی‌آمد و لطمه‌ای هم به درجه صحت کتاب وارد نمی‌شد.
محمدی درباره مقدمه مصحح کتاب نیز انتقادی داشت. وی گفت: «به گمان من مقدمه کتاب جای کار بیشتری داشت. این مقدمه البته اطلاعات خوبی می دهد اما جای ارائه تعاریفی از سیاق، فن دفترداری، علم اسیفا و... در مقدمه خالی است و نویسنده می‌توانست در مقدمه‌اش به جایگاه و اهمیت این کتاب در تاریخ اقتصاد دوره قاجار نیز اشاره کند.»
از دیگر نکاتی که این منتقد به آنها اشاره کرد اغلاط کتاب بود. وی اغلاط وارد شده به این تصحیح را به دو دسته اغلاط مربوط به اعداد و کلمات و اغلاط محتوایی تقسیم کرد و درباره اغلاط دسته اول گفت: «با توجه به دشواری کتاب و حجم کار اغلاط کتاب چندان زیاد نیست و میزان آن قابل قبول است. اغلاط اندکی که باقی مانده است هم می‌توانند در چاپهای بعدی به راحتی تصحیح شوند. در زمینه اعداد نیز جز پنج یا شش مورد غلط خاصی نداریم که این نشانه دقت مصحح است.»
محمدی درباره اغلاط محتوایی کتاب نیز گفت: «در جاهایی علامت منها در محاسبات خوانده نشده و این باعث شده است که اعدادی که باید کسر می شده با سایر اعداد مخلوط شود و به همین دلیل خواننده نمی تواند تشخیص دهد که محاسبه ای انجام شده است. یا علامت «فی» در همه کتاب به صورت پرانتز آمده و اگر خواننده با قواعد آشنا نباشد نمی تواند تشخیص دهد که محاسبه ای صورت گرفته است. در جاهایی از کتاب نیز کلماتی جا افتاده که فهم را مشکل می کند ولی تعداد این کلمات کم است.
گاهی هم کلماتی به متن اضافه شده که در نسخه اصلی نیست.»
از دیگر نکات مورد توجه این منتقد کمبود پیوست در کتاب بود. به گفته محمدی: «عیار کار تصحیح را می شود از پیوست‌ها فهمید. کار ایرج افشار در تصحیح فروغستان دوازده پیوست دارد و به گمان من اگر مصحح این کتاب هم می‌توانست فرهنگ لغتی از اصطلاحاتی که در کتاب هست در انتهای آن ارائه دهد به ارزش کتاب افزوده می‌شد. بسیاری از اصطلاحات در کتاب هست که با آنها آشنا نبودم. مانند مادی روبی که اشاره به لای روبی مادی های اصفهان دارد. اگر این اصطلاحات جمع آوری می‌شدند اتفاق خوبی رخ می‌داد.»
از دیگر مشکلات تصحیح از منظر محمدی نمایه نه‌چندان دقیق کتاب بود: «نمایه کتاب هم چندان دقیق نیست و گویا از روی رفع تکلیف نوشته شده است. بسیاری از اسامی در کتاب هست که نادیده گرفته شده است. زید و خالد و امر که در مثال‌های سیاقی آمده به صورت نمایه ارائه شده‌اند ولی اسامی بسیاری از اشخاص مهم دوران قاجار در نمایه نیامده است.»
در انتهای نشست مصحح کتاب در قالب توضیحات پایانی به برخی از انتقادات پاسخ داد. نیک‌نژاد گفت: «نیت بنده تصحیح بود. قصد نداشتم کتاب را بازخوانی کنم تا اینکه به وقت چاپ دوستی گفت این کتاب می‌تواند هنوز هم کارکرد آموزشی داشته باشد و به همین دلیل به سمت اضافه کردن جداول به آن رفتیم. انتخاب چهار نسخه به عنوان مبنای تصحیح هم به این دلیل بود که خواننده تصور نکند مصحح کم‌کاری کرده است. وگرنه با یکی از نسخ چاپ سنگی هم می شد کار را تصحیح کرد.»
نیک‌نژاد همچنین انتقاد امین محمدی در مورد نمایه کتاب را وارد دانست و صحبت خود را با یک وعده به پایان برد: «در مورد فرهنگ اصطلاحات ما در حال آماده کردن یک کتاب هستیم و در آن کتاب فرهنگ اصطلاحات دیوانی اصطلاحاتی که در این کتاب وجود دارد هم مورد توجه قرار خواهد گرفت.»
پایان‌بخش نشست نیز پرسش و پاسخ حاضران بود.
کتاب بحرالجواهر فی علم الدفاتر نوشته عبدالوهاب ابن محمدامین شهشهانی را نشر تاریخ ایران با تصحیح و تشحیه علیرضا نیک‌نژاد در 375 صفحه منتشر کرده است.
نظر شما