خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ محمد فیروزی: تحقیق در حوزه علوم ارتباطات انسانی پیشینهای به اندازه چند هزار سال دارد، با این حال شاید بتوان قرن هجدهم میلادی به بعد را زمانی معرفیکرد که تحقیق با شیوه‌های کمی مورد تعریف و قبول محافل مختلف علمی قرارگرفت. اما اجرای تحقیق به روش‌های کیفی به دلیل مقاومت همین کانونهای علمی بسیار جوان‌تر و نوپاتر است.
کتاب «روش تحقیق در ارتباطات» ازجمله کتابهایی است که تلاشکرده سهم مناسبی به معرفی شیوه‌های کیفی تحقیق در حوزه علوم ارتباطات بدهد، البته این اثر علاوه بر این ویژگی مثبت به‌عنوان یکی از کتابهایی است که به شکل خوداتکا اختصاص به تحقیق در علوم ارتباطات دارد و نویسندگان کتاب تلاش کرده‌اند مفاهیم و مثال‌های خود را از رشته ارتباطات و رسانه ارائه کنند. در حالی که بسیاری از آثار عرضه‌شده در ایران تعلق اصلیشان به حوزه علوم اجتماعی است. به همین سبب محققان حوزه رسانه تا حدی یک نقص را در این بخش احساس می‌کردند.
این کتاب را «تکتم نماینده جورابچی»، فوق دکترای ارتباطات از مالزی تألیف و ترجمه کرده است. او همچنین کتاب دیگری بهنام «نظریههای ارتباط جمعی» را ترجمهکرده که در نوع خود کتاب پیشتازی است.
نماینده جورابچی می‌گوید در دوره تحصیلش کتاب روش تحقیق در ارتباطات را به‌عنوان منبع درسی مطالعه کردهاست. در مقدمه کتاب وی اشارهمیکند بخش عمده این اثر ترجمه کتابی تحت عنوان «روش‌های تحقیق در ارتباطات» از «جان ای هوکینگ»، استاد دانشگاه کارولینای جنوبی، «دان دبلیو استاکس»، استاد دانشگاه فلوریدا و «استیون تی مک درموت»، استاد دانشگاه میشیگان در سال 2003 است. البته مترجم به دلیل گذشت زمان کتاب را مورد تجدید نظر قراردادهاست و نقش خود به‌عنوان مؤلف را در این اثر برجستهتر کرده است.
نقش پرسشگری در شروع و اجرای یک تحقیق
کتاب روش تحقیق درارتباطات در سه بخش و هفده فصل توسط انتشارات مرندیز، آماده‌شده است. سه فصل اول کتاب بخش نظریه و روش‌های تحقیق را می‌سازد. نویسندگان آن معتقدند این بخش دیدگاه‌های مخاطب کتاب را پیرامون ارتباطات پایه‌گذاری می‌کند. نگاه ویژه‌این بخش از کتاب به موضوع پرسیدن و انواع پرسش اختصاص دارد.
کتاب با اشاره به اینکه در عصر انفجار اطلاعات هستیم وارد مبحث اصلی خود می‌شود و به طرح این موضوع می‌پردازد که امروز بسیاری از اطلاعات در اینترنت در درسترس قرارگرفته است. بر همین اساس هم از مخاطب خود می‌خواهد به جای به خاطر سپردن اطلاعات و موضوع‌هایی که در گذشته کشف شده است (بازیابی اطلاعات)، نحوه درک و ارزیابی اطلاعات جدید (پردازش اطلاعات) و اطلاعات جدید را دریابد. در همین خصوص به یک جمله «الیوت ارنسن»، روانشناس اجتماعی اشارهمیکند که می‌گوید از معلم خود «لئون فستینگر» آموزشی فراتر از روانشناسی اجتماعی دریافت کردهاست.
فصل اول با همین مقدمه ضرورت یادگیری «روش‌شناسی تحقیق انتقادی» را یادآورمی‌شود. سپس به این موضوع می‌پردازد که محققان علوم ارتباطات در کار پژوهشی خود از روش‌های مختلفی بهره می‌برند که دارای نقاط اشتراک و افتراقی است و رسالت کتاب را در یادآوری آنها موردتوجه قرار می‌دهد.
نوع پرسش- سه روش شناخت
در ادامه با برشمردن 5 هدف روش‌های تحقیق علوم ارتباطات ازجمله تولید علم، نحوه کدگذاری اطلاعات توسط انسان، دنبال کردن قوانین توصیف شده خاص، جمع آوری و تحلیل داده‌ها و پرسشگری به‌عنوان نقطه شروع هرتحقیق به تعریف پرسش می‌پردازد. در این بخش کتاب در کنار تعریف یک‌سری مفاهیم همچون «انتزاع»، «تعریف نظری» و «تعریف گزارشی» تلاش شده است تا طبقه‌بندی قیاسی از انواع پرسش‌ها ارائه شود. به‌عنوان‌مثال «پرسش‌های واقعیت» (که تجربی هم دانسته شده است) با «پرسش‌های تعریفی» مورد مقایسه قرارگرفته است.
دو نوع از پرسش «ارزشی» و «سیاسی» هم در بخش دیگر فصل مورداشاره قرارگرفته است. یک جدول هم برای ارزیابی پرسش‌های واقعیت به‌عنوان مهم‌ترین نوع سوال‌های مورد نیاز تحقیق‌های علمی در حوزه ارتباطات ارائه‌شده است.
در بخش بعدی به حوزه‌هایی همچون انواع «شناخت» و حصول «معرفت‌شناسی» پرداختهمیشود. این بخش که حاصل نظریههای «کرلینگر» است سه روش «اصرار»، «مرجعیت» (منبع موثق) و «شهود عقلی» را موردتوجه قرار می‌دهد. سپس روش علمی به‌عنوان روشی کامل‌تر معرفی می‌شود، چراکه قابلیت آزمون و تصحیح خطا دارد.
در بخش آخر فصل هم با ارائه یک مدل، پرسش‌های تحقیق در حوزه ارتباطات در میانه مثلثی نشاندادهشدهاست که در یک راس آن شاخه هنر، راس دوم علوم طبیعی و سومین راس آن علوم اجتماعی قراردارد.
در انتهای فصل طرح‌های پژوهشی با هدف واداشتن مخاطب به جست‌و‌جو ارائه‌شده است. یکی از سوالات پژوهشی در این بخش جستوجوی پیوندهای تحقیقاتی در حوزه روزنامه‌نگاری، ارتباطات فردی، ارتباطات سازمانی، روابط عمومی، لفاظی، رادیو- تلویزیون و تبلیغ بازرگانی است. با این طرح تلاششده مخاطب از همان ابتدای مطالعه کتاب با ذهنیت گسترده‌تری به تحقیق در حوزه ارتباطات بیاندیشد.
پیشینه 2500 ساله تحقیق در ارتباطات انسانی
در فصل دوم کتاب، نقش نظریه‌ها در یک تحقیق موردتوجه قرار دارد. نویسندگان کتاب که معقتدند این فصل را هم بر اساس اصول فصل اول به رشته تحریر درآورده اند تلاش کرده‌اند تا قیاسی بین پرسش‌های ارزشی و واقعیت ارائه کنند. این فصل می‌گوید هنگامی که پرسش تحقیق تا انتها بر رویدادهای مستقل متمرکزمی‌شود جنبه «کیفی» دارد؛ رویکرد ارتباطات اغلب از برچسب انسان‌شناسی استفادهمیکند و با روش کیفی قابل اجراهستند در حالی که این نوع از تحقیقات مخالفانی دارد که گاهی با علوم اجتماعی در تضاد هستند. در این بخش تاکید شده است که پرسش‌های تحقیقات انسان‌شناسی از نوع ارزشی است اما نکته مهم وجود دارد که هدف هر دو نوع تحقیق اجتماعی و انسان‌شناسی بهبود شرایط زندگی انسان است.
در ادامه اهمیت نظریه موردتوجه قرار می‌گیرد و با کمک گرفتن از تعریف کرلینگر، چهار هدف علم به ترتیب توصیف، توضیح، پیش‌بینی و کنترل اعلاممیشوند. ارائه تعریف به نسبت جامع از انواع متغیرها به‌ویژه متغیر واسط (میانجی)، تعدیلکننده، و کنترل در کنار متغیر وابسته و مستقل از نقاط قوت فصل دوم کتاب است. بعدازآن کتاب فایده نظریه‌پردازی علمی را طرح و مقایسه‌ای میان نظریههای «قیاسی» و «استقرایی» ارائهمیکند.
کتاب «روش تحقیق در ارتباطات» پیشینه تحقیقات در حوزه ارتباطات انسانی را به دوره افلاطون و ارسطو مربوطمیداند و فعالیت‌هایی که 2500 سال پیش در یونان و رم باستان انجام شده تا یکنفر در سخنرانی مقابل چندنفر بهتر عمل کند را مدنظر قرار می‌دهد. سپس روش علمی را موردبحث خود قرارمیدهد. در این اثر یکی از ویژگی‌های رویکرد انسان‌شناسی که آن را متفاوت از روش علمی می‌کند پیوندهای منحصر به فرد ارتباطات یا برقرارکننده ارتباط مورد آزمایش در انسان‌شناسی معرفی می‌شود.
منشور اخلاقی تحقیق در ارتباطات
فصل سوم کتاب روش تحقیق در ارتباطات موضوع اخلاق در تحقیقات را مدنظر قرار داده است و تلاشمیکند آداب رفتاری محقق با مشارکت‌کنندگان و اهمیت رضایتآگاهانه آنها موردتوجه قرارگیری. از این نظر هم می‌توان این فصل را یک دستورالعمل به‌طور عمده اخلاقی برای محقق شناساییکرد. برشمردن معیارهای تحقیق اخلاقی و غیراخلاقی هم ازجمله شاخص‌هایی است که خواننده کتاب بعد از مطالعه این فصل در آن توانمند خواهدشد.
یکی از بخش‌های جالب‌توجه در این قسمت که به بهانه رعایت موارد اخلاقی وارد فصل سوم شده است، ارائه قانون استانداردهای تخصصی برای کار در واحد روابط عمومی است که از قوانین جامعه روابط عمومی آمریکا اخذشده است، که می‌توان آن را به‌عنوان یک منشور اخلاقی فعالیت در واحدهای روابط عمومی تلقی کرد و بندهای مختلف آن قابل‌استفاده در کشورهای مختلف ازجمله ایران نیز هست.
بخش مشابه دیگری هم تحت عنوان قانون انجمن روانشناسی در آمریکا (ای.پی.ای) در بخش اخلاقیات در تحقیق عرضه‌شده است تا مخاطب این کتاب بیشتر با مصداق‌های رفتار اخلاقی در تحقیق آشنا شود. یکی از بخش‌های مهم این قانون «مسئولیت‌های تحقیق» است که تصریح دارد برای انجام یک تحقیق در ابتدا روانشناسان با مشارکت‌کنندگان توافق می‌کنند که ماهیت تحقیق و مسئولیت‌های هر بخش را مشخص نمایند (به‌جز تحقیقاتی که شامل پیمایش‌های گمنام، مشاهده‌های طبیعی و یا تحقیق مشابه شود.)
در ادامه این فصل بعد از تعریف موضوع رضایت آگاهانه و لغو رضایت توسط مشارکت‌کنندگان برگه‌های رضایت آگاهانه مشارکت‌کنندگان در یک تحقیق فرضی چاپ‌شده است تا مخاطبان کتاب به شکل بهتری با تشریفات کار خود آشنا شوند. نمونه مشابه دیگری هم در خصوص نامه کسب اطلاع از مشارکت‌کنندگان قرار داده‌شده است.
رفتن در دل تحقیق
بخش دوم این کتاب که بزرگ‌ترین بخش این اثر است با یازده فصل پایه‌های نظریه، تحقیق و روابط میان آنها را مطرح می‌کند. در این بخش هم نگاه ویژه‌ای به موضوع پرسش‌ها شده است. البته رویکرد این قسمت تشکیل شدن پایه شناختی مخاطب یا محقق حوزه ارتباطات است. ازجمله نقاط قوت این بخش از کتاب توجه به روش‌های تحقیقی است که در سایر کتاب‌های مشابه دانشگاهی کمتر به آن پرداخته می‌شود. به‌عنوان‌مثال کتاب در فصل چهارم روش تحقیق اسنادی را موردبحث قرار می‌دهد. یا در فصل پنجم روش تاریخی/ لفاظی- انتقادی از دیدگاه علوم اجتماعی و انسان‌شناسی بررسی می‌شود.
همان‌طور که اشاره شد فصل چهارم این کتاب به انجام تحقیق اسنادی توجه دارد. در ابتدای این فصل چگونگی دست‌یابی و ارزیابی منابع تحقیقاتی و کارکردهای آن مطرح می‌شود. نویسندگان کتاب معتقدند باوجود ورود کامپیوترها به انجام مراحل تحقیق اسنادی هنوز این روش تحقیقاتی پیچیدگی‌های خاص خودش را دارد.
ازجمله نقاط قابل‌توجه در این فصل از کتاب ارائه جدولی از مجله‌های خارجی کلیدی مرتبط با مقاله‌های ارتباطات است که هرچند آدرس سایت اینترنتی آن عرضه نشده است، اما اسامی انگلیسی آن در جستوجوی اینترنتی راهگشا خواهد بود.
در ادامه کتاب ضمن معرفی منابع اولیه (مطالعه واقعی، متن، داده، آزمایش، فیلم و مقاله تخصصی) و منابع ثانویه (گردآوری کار دیگران) ارائه بعضی شاخص‌ها در کار تحقیقی اسنادی را مدنظر قراردادهاست. شاخص‌های نشریات، شاخص‌های کتاب‌شناسی، شاخص نقل‌قول در علوم اجتماعی، اسناد دولتی، چکیده‌ها، جستوجوی اینترنتی بخشی از مطالب این فصل است.
آخرین بخش این فصل بررسی سند به لحاظ اعتبار و ارتباط آن با تحقیقی است که محقق می‌خواهد دنبال کند و مطالب آن در طول اجرای تحقیق به‌ویژه در مراحل ابتدایی آن ماهیت کاربردی دارد.
راهحلهایی برای اجرای منسجم تحقیق کیفی
فصل پنجم کتاب نزدیک‌ترین مبحث این اثر به رویکرد تحقیقی انسان‌شناسی است و از سویی هم این فصل زمینه خوبی برای اجرای «روش کیفی» در تحقیق است. در ابتدای این فصل به نقل از «بووزر» از محققان علوم اجتماعی آمده است: «دانشمندان اجتماعی که تحقیق آزمایشی و توصیفی انجام می‌دهند نیاز به روش تعمیم دارند، روشی که شواهد قطعی و منطقی را نشان دهد که همیشه بتوان آن را به جمعیت‌های بزرگ تعمیم داد. لفاظان به دنبال جست‌و‌جویی هستند که آنها را به شگفتی‌های بحث‌انگیز و دل‌پذیر هدایت کند.»
در ادامه هم به دلیل رویکرد انتقادی که این فصل دارد به نقل از «بلک» از دیگر دانشمندان حوزه علوم اجتماعی آمده است: «خواندن یک مطلب انتقادی تنها برای تائید و درست پنداشتن عقاید خود نیست بلکه آن برای آگاهی یافتن از آن چیزی است که ما بدان آگاه نیستیم.»
نویسندگان این کتاب شاید با همین دو جمله نقلی تکلیف این فصل را روشن کرده‌اند و به مخاطب خود اهمیت روش‌های مبتنی بر انتقاد را مطرح می‌کنند. از سویی برای روش‌های تحقیق کیفی که در حوزه علوم اجتماعی و ارتباطات نوپاتر هستند با روش‌های تاریخی و انتقادی/ لفاظی شیوه اجرایی معرفی می‌کنند.
کتاب تلاش می‌کند هر دو روش را به شکل جامعی معرفی کند، در پایان فصل هم انجام آزمون انتقادی در حوزه ارتباطات را مورداشاره قرار می‌دهد. بر همین اساس می‌گوید در انجام مطالعه انتقادی- لفاظی محقق به توصیف چیزی می‌پردازد که اتفاق افتاده است. در این تحلیل‌ها محقق بر دو عامل درونی و بیرونی ارتباطات متمرکز می‌شود. در عوامل بیرونی محقق مدت‌زمانی که ارتباطات رخ‌داده است، توصیف محقق از مخاطب ارتباطات و موقعیت سخنرانی (ارتباط) توصیف و تحلیل می‌گردد. در بخش درونی هم محقق به دنبال تفسیر و ارزیابی ایده است. مثل‌اینکه سخنران (ارتباط‌گر) چگونه صحبت کرده است و نقاط قوت و ضعف وی چه بوده است.
در مورد تحقیق تاریخی نویسندگان ترجیح دادهاند محدودیت‌های تحقیق تاریخی را موردتوجه قرار‌دهند. موضوعی که در اینجا مورداشاره است آماده بودن محقق حوزه ارتباطات برای کسب اطلاعات ناقص است. نکته دوم تغییرپذیری واقعیت‌هایی است که همچون زمان و زبان در حال تغییر هستند و این موضوع در تحقیق تاریخی اهمیت بیشتری پیدا‌می‌کند، بنابراین لازم است محقق به این آمادگی برسد که در این نوع از تحقیقات اثبات روابط علت- معلولی مسالهساز است.
آیا تحقیقمان قابل اعتماد است؟
فصل ششم کتاب با عنوان پایه و اساس اندازه‌گیری را می‌توان یکی از شبیه‌ترین فصل‌های کتاب با سایر آثار مشابه در حوزه تحقیق در علوم اجتماعی دانست. تعریف اینکه سنجش چیست، معرفی انواع چهارگانه سطوح سنجش (اسمی، ترتیبی، فاصله‌ای و نسبی)، تعریفی از روایی، اعتبار و روابط میان این دو تشکیل‌دهنده ساختار این فصل است.
البته نویسندگان در این بخش از کتاب تلاش کرده‌اند تا با ارائه برخی مثال‌های تحقیقاتی و جدول‌هایی مزیت‌هایی برای این فصل ایجاد کنند. به‌عنوان‌مثال در خصوص سنجش اسمی و ترتیبی جدولی با سوالات تفکیک‌شده ارائه می‌کند. همین کار را برای سنجش فاصله‌ای هم انجام داده است. در خصوص روایی (Reliablity) که در ادبیات علوم اجتماعی قابلیت اعتماد تعریف می‌شود نیز تعریف جامعی ارائه می‌کنند.
در میانه این فصل مصاحبه در تحقیقات علوم ارتباطات (نه مصاحبه مطبوعاتی) موردتوجه قرارگرفته است و مثالی از تحقیق پیمایشی مطرح‌شده است. در پایان فصل هم نویسندگان تلاش دارند، همچون سنت فصل‌های پیشین، الگویی تصویری از پیام اصلی فصل ارائه دهند که برای این فصل الگوی تصویری از روابط بین اعتبار و روایی ترسیم‌شده است که هرچند بدون مطالعه متن کتاب نمیتوان به درک درستی از مدل رسید. اما مطالعه پیشین فصل و توجه به این مدل به مخاطب کمک می‌کند تا مفاهیم روایی (قابلیت اعتماد) و مفهوم اعتبار را بهتر درک کند.
دماسنجی برای تحقیقات علوم اجتماعی
فصل هفتم کتاب با رویکرد کاربردی استفاده از مقیاس‌های سنجش همچون «ترستون»، «گاتمن»، «طیف لیکرت»، «افتراق معنایی»، «مقیاس دماسنج» و «مقیاس چندبعدی» را موردبحث قرار داده است. نویسندگان اثر با اشاره به مثال‌هایی از متغیرهای مداخله‌ای به سراغ تعریف انواع مقیاس‌های یادشده می‌پردازند که هرچند در کلیات تعریف این مقیاس‌ها تفاوتی با آنچه درکتاب‌های مشابه دیگر ندارد. اما تلاش نویسندگان برای ارائه نکات ریزتر در خصوص این مقیاس‌ها درخور توجه است. به‌عنوان‌مثال در خصوص طیف لیکرت توجه مخاطب را به این نکته جلب می‌کنند که بعد از ساخت مقیاس باید اعتبار ساختاری مورد ارزیابی قرارگیرد.
مقیاس بندی دماسنج هم ازجمله مواردی است که در سایر کتاب‌های مشابه کمتر موردتوجه قرارگرفته، که نوعی از مقیاس گرافیکی است و حاصل کار «مرکز تحقیق پیمایش دانشگاه میشیگان» است و در مورد پیش‌بینی پاسخگویان پیرامون دوست داشتن/نداشتن، موافقت/مخالفت، توافق/عدم توافق با نمره‌بندی صفرتا صد درجه است.
بخشی از این فصل به «سنجش‌های غیر مزاحم» می‌پردازد که به بعضی رفتارهای ناآگاهانه محققان در طول فرایند تحقیق اشاره دارد که به‌واسطه آن نحوه عملکرد مشارکت‌کنندگان تغییر پیدا می‌کند. در این قسمت به نقل از کتاب سنجش‌های غیر مزاحم اثر «یوجین وب»، «دونالد کمپل»، «ریچارد شوارتز» و «لی سکرست» می‌نویسد: لزومی ندارد شرکت‌کنندگان یک طرح تحقیقاتی از اینکه تحت مطالعه هستند، آگاهی پیدا کنند. سنجش‌های غیرمزاحم نباید جایگزین مصاحبه یا پرسشنامه شود، اما باید مکمل باشد و با سنجش (مصاحبه یا پرسشنامه) اعتبار متقابل داشته باشند که این روش بر پاسخگو تأثیر نمی‌گذارد.
چطور به سراغ تحلیلمحتوا برویم
فصل هشتم کتاب به سراغ توصیف اطلاعات با روش تحقیقی تحلیل محتوا رفته است. کتاب به مخاطب خود توصیه می‌کند زمانی که قصد تحلیل هرگونه متغیر یا رویداد ارتباطی را دارید اولین قدم تصمیمگیری برای این موضوع است که محقق چه چیزی را می‌خواهد مطالعه کند. بر همین اساس هم «واحد تحلیل» خود را میبایست انتخاب کند. سپس با توجه به واحد تحلیل مدنظرش تصمیم بگیرد که چگونه داده‌ها را مرتب کند و یک طبقه‌بندی منظم را ایجاد کند. درنهایت با گذر از این مرحله فاز اجرایی یعنی نمونه‌گیری را آغاز کند و به استخراج اطلاعات بپردازد.
این فصل از کتاب که جنبه نظری و عملی (کاربردی) را به‌طور توام داراست، تلاش می‌کند مخاطبان را ترغیب کند تا از روش تحلیل محتوا برای بررسی اثر پیامهای ارتباطی استفاده کنند.
دو روش برای نمونه‌گیری کیفی
فصل نهم کتاب نمونه‌گیری کیفی را موردتوجه قرار داده است و به تشریح «مشاهده مشارکت» به‌عنوان فراهم آورنده پاسخ‌هایی برای «پرسش‌های خاص» می‌پردازد. نویسندگان البته اشاره می‌کنند اجرای این روش زمان زیادی نیاز دارد و همه محققان امکان فعالیت با این روش را ندارند، از سویی امکان تعمیم آن را هم کم میدانند.
در ادامه هم «گروه کانونی» به‌عنوان دومین روش تحقیق کیفی/ توصیفی معرفی می‌شود. کتاب ضمن معرفی کامل این نوع از تحقیق جدول پرسشنامهای برای اجرای روش تحقیق کیفی هم ارائه می‌دهد. بعدازآن هم مصاحبه‌های عمقی (مصاحبه با افراد معدود به‌قصد اجرای کار تحقیقاتی) تشریح شده که درمجموع این فصل کتاب را به یک‌پایه خوب برای محققانی که علاقه‌مند به اجرای روش‌های کیفی هستند تبدیل کرده است.
ارائه فرمول برای نمونه‌گیری از جامعه
فصل دهم کتاب به نمونه‌گیری کمی می‌پردازد. تعریف دو نوع نمونه‌گیری احتمالی- غیر احتمالی و ارائه زیرشاخههای آن، تشکیل‌دهنده مطالب این فصل است. موضوع‌هایی همچون دقت در نمونه‌گیری، تعریف و توضیح پیرامون منحنی توزیع نرمال و فرمول‌های محاسبه اندازه نمونه از کل جمعیت دیگر بخش‌های تشکیل‌دهنده این قسمت از کتاب تحقیق در ارتباطات است.
شکلهای مختلف و البته کلاسیک ارتباط محقق با اعضای نمونه مدنظرش از جامعه مورد تحقیق همچون تماس تلفنی، تماس پستی، تماس خانه به خانه بخش بعدی این فصل است. البته نویسندگان (و همچنین مؤلف- مترجم) صحبتی از شیوه‌های ارتباطگیری محقق از طریق شبکههای اجتماعی و سایتهای اینترنتی نمیکنند.
آموزش کاربردی پیمایش
در فصل یازدهم روش «تحقیق پیمایش کمی» موردتوجه قرار می‌گیرد، که اگر قرار به مقایسه این فصل با سایر کتاب‌های مشابه تحقیقاتی باشد. وجه بارز این اختلاف در کاربردی بودن مطالب کتاب تحقیق در ارتباطات است. به عبارتی نویسندگان کتاب کوشیدهاند با استفاده از یک سری جداول، انواع مختلف پیمایش را تعریف کنند و البته مخاطب کتاب را برای اجرای شکلهای مختلف پیمایش که از پرکاربردترین شیوه‌های تحقیق در علوم ارتباطات اجتماعی است آماده کنند یا مهارت وی را افزایش دهند.
تحقیق در آزمایشگاه بعد از کشف رابطه علی
فصل دوازدهم روش آزمایشگاهی تحقیق ارتباطات را تشریح می‌کند. این فصل کتاب هم سعی دارد همچون فصل‌های پیشین یک روش تحقیقی در حوزه ارتباطات را از ابتدا برای مخاطبی که ممکن است آشنایی کاملی با آنها نداشته باشد، توضیح دهد و مهارت‌های عملی مخاطب خود را بالا ببرد. اما در این فصل به دلیل اینکه محقق در شرایط آزمایشگاهی به سر می‌برد و ثابت نگاه‌داشتن (و تحت کنترل قرار دادن) عوامل مختلف در تحقیق آزمایشی اهمیت دارد، کتاب نگاه ویژه‌ای به این موضوع دارد و چگونگی طرح یک آزمایش را تشریح می‌کند.
بخش دوم این فصل کتاب به ایجاد روابط علی و مرتبط کردن این روابط به ساختن نظریه اختصاص دارد. معیارهایی را برای ایجاد روابط علی برمی‌شمارد. ازجمله اینکه متغیرها باید به‌طور آزمایشی به یکدیگر مربوط باشند و همچنین اثر (منظور اثر ایجادشده از رابطه علی) باید علت را در زمان دنبال کند.
در این فصل از کتاب هم به پرسیدن پرسش‌های مناسب در تحقیق آزمایشی توجه شده، از سویی موضوع‌هایی همچون اخلاق در فرایند تحقیق در ذیل عنوان «ایفای نقش به‌عنوان گزینهای برای فریب در آزمایش» موردتوجه قرارگرفته است. این در حالی است که موضوع اخلاق در فصل سوم کتاب هم مورداشاره قرارگرفته اما ازآنجایی‌که درروش تحقیق آزمایشی موضوع تحقیق بر انسان مطرح است، نویسندگان از این ضرورت غفلت نکردهاند. اهمیت علمی تحقیق آزمایشی، چگونگی دست‌کاری متغیرهای مستقل، وابسته و تعمیم داده‌ها دیگر عنوانهای تشکیل‌دهنده این فصل است.
زنجیرهای برای تحقیق خارج از آزمایشگاه
فصل سیزدهم کتاب هم که ادامه فصل قبل خود است با ماهیتی عملی و کاربردی‌تر روش آزمایشی را موردبحث قرار داده، در این فصل تلاش شده است راهبردها و طرح‌های آزمایشی در حوزه ارتباطات موردبحث قرار بگیرد. به نظر میرسد نویسندگان دلیل خود برای نگارش این فصل را پیچیدگی ارتباطات و به‌تبع آن پیچیدگی نظریههای ارتباطات میدانند که باعث شده فعالیت آزمایشی در این حوزه کار راحتی نباشد.
مطالب این فصل به‌صورت یک زنجیره از «طرح شبه آزمایشی»، «مطالعه موردی یک مرحله‌ای»، «طرح آزمون مقدماتی- آزمون نهایی یک گروهی»، «مقایسه گروه نامساوی» و «طرح گروه‌های آزمون مقدماتی- آمون نهایی گروه‌های نامساوی» شروع می‌شود. هرکدام از این عنوان‌ها هم که در نگاه اول ممکن است برای مخاطبان کتاب و محققان کم‌تجربه ارتباطات نامأنوس باشد با مدلها و توضیح‌های جامعی ارائه‌شده است تا درنهایت محقق را آماده کند از شرایط ساده و یا به عبارت تحت کنترل آزمایشگاهی آماده اجرای آزمایش در دنیای واقعی خارج از آزمایشگاه شود.
بخش دیگر مطالب این فصل به نحوه محاسبه اعتبار درونی یا بیرونی می‌پردازد که این قسمت از کتاب هم ازجمله نقاط قوت آن محسوب می‌شود چراکه با ارائه جداول کاربردی زمینه افزایش مهارت مخاطب خود برای اجرای تحقیق را تقویت می‌کند. البته این فصل از کتاب جز قسمت‌های سخت آن است و مطالعه در این قسمت شاید به‌راحتی فصل‌های ابتدایی کتاب هم نباشد.
تجزیه و تحلیل با چاشنی استعداد محقق
سومین بخش از کتاب تحت عنوان سبکها و استفاده از تحلیل به سراغ بخشی از فرایند تحقیق می‌رود که داده‌های فراوانی در مرحله اجرای یک روش تحقیقی گردآوری‌شده است و حال محقق باید دست به تحلیل داده‌هایش بزند و نتیجه‌ای را گزارش کند. نویسندگان که به‌درستی به نگرانی احتمالی مخاطبان کتاب در تجزیه‌وتحلیلی اعداد واقفند، یادآوری می‌کنند در اینجا به دنبال مرور فرمول‌های پیچیده و محاسبات ریاضی نیستند بلکه باید هوش و زکاوت محقق به کار او بیاید تا نتیجه درست را گزارش کند. بنابراین تلاش می‌کنند خواننده قوه درک خود را به کار اندازد.
ریاضیات در خدمت محقق ارتباطات
فصل چهاردهم کتاب مفهوم داده‌ها و توصیف آنها را معرفی می‌کند و مرتب کردن آنها بعد از گردآوری را موردتوجه قرار می‌دهد و البته نگاه ویژه‌ای به گسترش این داده‌ها هم دارد. شیوه‌های تحلیل دادههایی که در فصل‌های مختلف با سطوح مختلف سنجش همچون اسمی و ترتیبی، فاصله‌ای و نسبی گردآوری‌شده است به همراه چگونگی تحلیل فراوانی داده‌ها، مد، میانه، میانگین، واریانس، انحراف معیار، خطای استاندارد و منحنیهای خطی مطالب اصلی این فصل را تشکیل می‌دهد.
نزدیک‌ترین بخش کتاب به ریاضیات کاربردی (آمار) را می‌توان در همین فصل جست‌و‌جو کرد و البته باید گفت این فصل کتاب نیاز عمومی دانشجویان رشته ارتباطات به دانستن مباحث آماری را هم تا حد زیادی مرتفع می‌کند. ازجمله ویژگی‌های این فصل توجه به اهمیت نرم‌افزار SPSS است، با توجه به اهمیت آن بعضی از نمودارها و مطالب این فصل مبتنی بر دریافت خروجی اطلاعات در این نرم‌افزار است.
فصل پانزدهم یک گام به جلوتر می‌رود و توصیف‌ها را از حالت ساده به سمت تحلیل‌های استنباطی پیش می‌برد تا محقق بیشتر نقش خود را در آخرین مراحل تحقیق ایفا کند. معرفی آمارهای استنباطی، ابزارهای ویژه‌ای همچون آزمون‌های پارامتریک، آزمون T، تحلیل واریانس، همبستگی و آزمون‌های نا پارامتریک (آزمون خی- دو، همبستگی نا پارامتریک) عمده مطالب تشکیل‌دهنده این بخش است.
تعریف از فرضیه‌های تحقیق و فرضیه صفر (پوچ) که مباحث مهمی در تحقیقات علوم اجتماعی است در این فصل کتاب جایگذاری شده است. نویسندگان تلاش کرده‌اند این موضوع که در تحقیقات علوم اجتماعی و ارتباطات استنتاج آمار کلاسیک با احتمال غلط بودن پیش‌بینی‌ها (H0) انجام می‌شود، آن را با عجیب بودنش برای خواننده کتاب برجسته کنند. در ادامه هم به سراغ مشخص کردن سطح معناداری در نمودارهای توزیع نرمال رفته و دو نوع خطای اول و دوم را که با فرضیه صفر و فرضیه تحقیق ارتباط دارد، موردبحث قرار دادهاند.
چالش دوباره با مخاطب
فصل شانزدهم کتاب روش تحقیق در ارتباطات به دنبال این است که با نگاهی به جنبه‌های کاربردی و عملی مطالب این اثر یک‌بار دیگر مخاطب خود را به چالش بکشد تا بهتر بتواند از دانستههای کسب‌شده در این کتاب استفاده کند. در یک جمله هم می‌توان گفت این فصل به دنبال تقویت «تفکر انتقادی» خواننده است.
هرچند ممکن است در ظاهر بی‌ارتباط به نظر برسد، اما بخشی از مطالب این فصل به تحقیق‌های بازاریابی اختصاص پیداکرده است. اما نویسندگان که از این کار خود هدف داشتهاند، نشان می‌دهند که قصدشان واداشتن مخاطب کتاب به تفکر به شیوه علمی است. برای همین هم چند آزمایش را مطرح می‌کند در همین فصل به اهمیت نقش و جایگاه پول در تحقیقات علمی هم اشاره‌شده است تا خواننده در فضاهای انتزاعی و دانشگاهی بی‌ارتباط با فضای کار، که به‌طورمعمول در میان دانشجویان مقاطع پایین دیده می‌شود، باقی نماند.
درنهایت هم در آخرین فصل چرخه کاملی را پیش روی خواننده کتاب قرار می‌دهد که اکنون بعد از مطالعه قریب به 500 صفحه از این اثر نقطه شروع یک تحقیق تا انتهای آن را درک می‌کند و به‌احتمال‌زیاد قادر است یک تحقیق علمی را به‌طور کامل پیش ببرد یا آن را بهتر از قبل درک کند.
پروپوزال، مقاله و تحقیق را نخرید؛ خودتان بنویسید!
ازجمله ویژگی‌های فصل هفدهم کتاب آشنا کردن مخاطب با نوشتن پروپوزال و چگونگی نگارش گزارش‌های دانشگاهی و تجاری علمی با رویکرد کاربردی است. این فصل کمک می‌کند مخاطب کتاب با کمترین اتکا به دیگران بتواند حداقل پایاننامه دانشگاهی بنویسد یا مقالهای علمی را آماده تدوین کند.
پس از فصل هفدهم، یک لغت‌نامه فارسی به فارسی (20 صفحهای) در حوزه مباحث کتاب آماده‌شده است که در نوع خود قابل‌توجه است. بعدازاین بخش، منابع مورداستفاده در تألیف این کتاب (در بازه‌ای قریب به 20 صفحه) جایگذاری شده است که بسیاری از آنها مربوط به سالهای 1990 تا 2010 هستند و تازگی نسبی مطالب این کتاب را به‌ویژه در برابر آثار مشابه دیگر در ایران به رخ میکشد.
نمایه کتاب هم آخرین بخش این اثر است که امکان مطالعه گزینشی و هدفمند را فراهم می‌کند و متصدیان تهیه این کتاب برای تهیه آن تلاش شایستهای انجام دادهاند و بسیاری از اسامی و مفاهیم علمی مرتبط مستقیم در حوزه تحقیق در علوم اجتماعی و ارتباطات را به همراه مفاهیم مرتبط غیرمستقیم در حوزههای یادشده را که در کتاب مورداشاره قرارگرفته کنار یکدیگر نشاندهاند تا امکان مطالعه دقیقتر برای خواننده کتاب فراهم شود.
نظر شما