خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)_محمد امامی: جهان امروز شاهد تحولات فراوانی در عرصه علم و فن­آوری است. ما امروز در عصری زندگی می‌­کنیم که دانش بشر روز به روز ابعاد گسترده‌­تری به خود می‌­گیرد و علوم جدیدی متولد می‌­شوند. علومی که نیاز به شرح و بسط دارند، نیاز به پیدایش گفتمان‌­های جدید دارند. در این گفتمان سازی کتاب‌­هایی که عنوان مبانی را با خود یدک می­‌کشند، نقشی مهم ایفا می‌­کنند.

علم نوپای آینده پژوهی نیز گرچه سابقه­ طولانی در تاریخ بشر دارد، اما به صورت علمی با چهارچوب مدون و مدرن آن­گونه که امروز در دانشگاه­ها تدریس می­شود، هنوز رشته‌­ای نوپا محسوب می­‌شود، با این همه به رغم نوپایی در جامعه ما، جایگاه آکادمیک و استراتژیکی در دنیای مدرن دارد و به عنوان یک رشته­ پرمخاطب در مراکز دانشگاهی غرب تدریس می‌شود. علمی که رویکردی فرا­رشته‌­ای دارد و به دنبال آن است که مرزهای موجود میان رشته­‌های مختلف را از میان بردارد و با ایجاد گفتمان میان رشته­‌ها دانشی جدید را در رفع نیازهای بشر ایجاد کند.

آینده پژوهی رشدی سریع و شتابان داشته و با توسعه­‌ای که در سالیان اخیر به خود دیده است در بخش­‌های مختلف زندگی بشر کاربرد پیدا کرده، امروز کمتر پروژه و فعالیتی را در جهان می‌­توان یافت که به نوعی به آینده پژوهی ارتباط نداشته باشد. با وجود این گستردگی و پیشرفت اما هنوز در درک مفاهیم پایه‌­ای آن اختلاف نظر در میان صاحب اندیشان فراوان است. هنوز تعریف مشخص و جامعی از آن به عنوان رشته‌­ای مستقل در دسترس نیست.

کتاب «مبانی آینده پژوهی» اثر وندل بل پس از نیم قرنی که او مشغول بوده به مطالعه و تحقیق و تدریس در این حوزه، منتشر شده و به عنوان منبعی دست اول شناخته شده و از جمله­ مهم­ترین منابعی به شمار می­‌رود که کلیاتی از آینده پژوهی را ارائه می‌­دهند.
این کتاب در ایران توسط موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی منتشر شده است.

در غرب نیز این نهادهای آموزشی و تحقیقاتی نظامی و دفاعی بودند که نخستین تجربه‌­ها را در زمینه­ آینده پژوهی امتحان کرده و به نوعی زمینه ساز گسترش آن بود‌‌ه‌­اند. موسسه­ آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاع وابسته به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح فعالیت دیده­‌بانی و پایش محیطی خود را در دو حوزه متمرکز کرده است: ترسیم صحنه‌­های نبرد آینده و دو دیگر ترسیم صنایع دفاعی آینده. این مرکز به عنوان نخستین مرکز رسمی آینده پژوهی کشور با شناسایی، کسب آگاهی و توسعه روش­‌شناسی و مفاهیم مورد استفاده در آینده پژوهی، توسعه عمومی دانش آینده­‌نگاری را هدف خود قرار داده و با چاپ چنین آثاری نقشی غیر قابل انکار در آشنایی ایرانیان با این مقوله ایفا کرده است.

مبانی آینده پژوهی وندل بل شاید به نوع مهمترین و جامع‌­ترین اثری است که تاکنون در ایران منتشر شده است. جلد نخست این کتاب با عنوان «مبانی آینده پژوهی: تاریخچه، اهداف و دانش، علم انسانی برای عصر جدید» توسط مصطفی تقوی و محسن محقق در 680 صفحه ترجمه شده است. کتابی که در بین آینده پژوهان به کتاب مقدس این حوزه معروف است و مطالعه آن اولین گام جهت ورود به آینده پژوهی محسوب می­‌شود.

وندل بل یکی از چهره­‌های جهانی آینده پژوهی است و یکی از ارکان آن. به سبب سال­‌ها مطالعه و تحقیق در این حوزه، سال­‌ها تدریس و پرورش آینده پژوهان جوان جایگاهی بی بدیل دارد. او به عنوان یکی از آینده پژوهان نسل اول صاحب آثار مختلفی هم هست، اما برجسته‌­ترین اثر وی همین کتاب مبانی است. این کتاب در سال 2008 میلادی از سوی انجمن آینده پژوهان حرفه­‌ای به عنوان یکی از ده اثر مهم در کتاب­‌های آینده پژوهی برگزیده شده است. وی در این کتاب که پیش­گفتاری هم برای ترجمه­ فارسی آن نوشته، به توصیف و تحلیل فعالیت بسیاری از آینده پژوهان مطرح دنیا پرداخته و گرچه تاکید داشته این کتاب قرار نیست دانش­نامه باشد اما وی تلاش کرده تا آموخته­‌های خود را به اختصار بازگو کند. آموخته­‌هایی که دستاورد سال­ها مطالعه، تدریس و تمرین آینده پژوهی نظام یافته است.

وی در پیشگفتار چاپ نخست کتاب به گونه‌­ای از رسالت خود در نگارش این کتاب سخن می‌­گوید: «با نگارش نخستین جلد از کتاب مبانی آینده پژوهی، می­‌خواهم یک گام به سوی آینده‌­ای بردارم که در آن، آینده پژوهی، یکی از بخش­‌های اساسی برنامه درسی در تمامی مدارس، دانشکده‌­ها و دانشگاه‌­ها است؛ در چنین آینده‌­ای، همگان، در همه جا، این واقعیت مسلم را پذیرفته­‌اند که باید برای توصیف دانش ­آموختگی و فرهیختگی، فهم اصول آینده پژوهی را نیز به عنوان یکی از مولفه‌­های ضروری، مورد توجه قرار دهند». با چنین نگاهی است که فصل نخست این کتاب شش فصلی شکل گرفته. فصلی با نام «آینده پژوهی؛ حوزه­ای نو برای کند و کاو«. در این فصل تاریخچه‌­ای مفصل از آینده پژوهی ارائه می­‌شود. تاریخچه‌­ای که با روایتی شیرین همراه می­‌شود. روایتی که از نخستین رد پاهای آینده اندیشی از دوره‌­های آغازین زندگی بشر شروع می‌­شود و به سمت تاریخ معاصر حرکت می­‌کند.

در این میان آینده پژوهان مختلف معرفی می­‌شوند، افکار و عقایدشان بررسی می‌­شود و وقایع تاریخی نیز مرور می‌­شوند. به گمانم این فصل پر و پیمان با این روایت دلچسبی که دارد بهترین مقدمه است جهت آشنایی با آینده پژوهی.

در فصل دوم اهداف آینده پژوهی بررسی می­‌شود. کلی‌­ترین هدف آینده پژوهی حفظ و بهبود سطح آزادی و رفاه بشر در نظر گرفته می‌­شود. این که هدف آینده پژوهان تلاش برای تبدیل جهان به مکانی بهتر برای زندگی است. بعد هر چه فصل جلوتر می‌­رود به شرح و بسط بیشتر اهداف این حوزه پرداخته می‌­شود و 9 هدف عمده برای آینده پژوهی معرفی می‌­شود؛ از تفسیر گذشته و تعیین موقعیت حال گرفته تا مطالعه آینده و تا تصویر سازی از آینده و طراحی آن.

آینده پژوهان برای به انجام رساندن پژوهش‌­های خود درباره­ آینده، به ناچار باید مفروضاتی در نظر داشته باشند. فصل سوم کتاب به مفروضات آینده پژوهی می‌­پردازد. در این فصل مفصل راجع به مقوله­ زمان بحث شده است. مطلبی که با عنوان ­«سفر در زمان» نگاشته شده و چگونگی اندازه ­گیری آن و معانی مختلفش را شرح داده است. هر یک از ما تصوری از زمان در ذهن داریم و نهایتا با قرار دادی اجتماعی، مقیاس‌­های زمانی چون هفته را پذیرفته‌­ایم. با این همه مطالعه­ این بخش خالی از لطف نیست، به خصوص خواندن مطالبی درباره­ پیوسته بودن یا نبودن آن، یکسویه بودن یا نبودن آن و بالاخره بازگشت پذیری یا عدم بازگشت ­پذیری زمان که همراه شده با نظریات اینیشتن و برخی نظریه­ های فیزیک کوانتوم. وندل بل در این فصل نهایتا دوازده فرض را برشمرده با این توضیح که البته نمی­‌توان تمامی مفروضات آینده پژوهان یا دانش پژوهان دیگر را بر شمرد.

بل در فصل چهارم کتاب به این سوال پاسخ می‌­دهد که آینده پژوهی علم است یا هنر؟ مفصل درباره چیستی هنر و چیستی علم سخن می­‌گوید. اختلاف ­نظرهای آینده پژوهان را در این زمینه مطرح می‌­کند و به ویژگی‌­های مشترک علم و هنر می‌­پردازد. در این فصل در واقع بابی گشوده می‌­شود درباره­ بنیان‌­های معرفتی آینده پژوهی. چیزی که در فصل بعدی کتاب مفصل­تر ادامه می‌­یابد. در فصل پنجم با نام «معرفت شناسی آینده پژوهی: از پوزیتیویسم تا واقع گرایی انتقادی»، نظریه­‌های معرفت شناسی مناسب برای آینده پژوهی بحث و بررسی می ­شوند و نهایتا در فصل انتهایی کتاب به روش­‌ها و نمونه‌­های آینده پژوهی پرداخته می‌­شود. در این فصل افزون بر بررسی برخی روش‌­های ویژه­ آینده پژوهی به برخی نمونه­‌های آینده پژوهی نیز اشاره شده است. فصلی بسیار کاربردی که شما را به عنوان یک محقق برای انتخاب روش تحقیق آماده می‌­کند، حالا شما آماده برداشتن نخستین گام برای پروژه­ی آینده پژوهی خود هستید. با این همه باید در نظر داشت که آینده پژوهی نه تنها به عنوان یک رشته­ی دانشگاهی بلکه به عنوان یک آموزش همگانی باید مورد توجه نگاه ویژه قرار گیرد. حضرت امیر می­فرمایند: «مومنان، کسانی هستند که آینده خود را می­شناسند».

در یادداشت­‌های آتی و گاه به گاه، کتاب­‌های بیشتری از این حوزه را معرفی خواهم کرد.