به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم، شهاب‌الدین یحیی سهروردی، حکیم، متکلم، ادیب و فیلسوف نامدار ایرانی، ملقب به شهاب‌الدین، شیخ اشراق، شیخ مقتول و شیخ شهید، در سال 549 هجری قمری/ 1155 میلادی در دهکده سهرورد از توابع شهرستان خدابنده واقع در استان زنجان ایران متولد شد.

وی تحصیلات مقدماتی را که شامل حکمت، منطق و اصول فقه بود، در نزد مجدالدین جیلی، استادِ فخر رازی در مراغه آموخت و در علوم حکمی و فلسفی سرآمد شد و بر اثر تیزهوشی و قوت حافظه در بسیاری از علوم زمان به استادی دست یافت.

سهروردی بعد از آن به اصفهان، که در آن زمان مهم‌ترین مرکز علمی و فکری در ایران بود، رفت و تحصیلات رسمی خود را در محضر ظهیرالدین قاری به پایان رساند؛ وی پس از پایان تحصیلات، به سفر پرداخت و از بسیاری از مشایخ تصوف دیدن کرد. در واقع، در همین دوره بود که سهروردی شیفته راه تصوف گشت و دوره‌های درازی را به اعتکاف و عبادت و تفکر گذراند.

در آن زمان، «ملک ظاهر» که محبت شدیدی نسبت به صوفیان و دانشمندان داشت، مجذوب این حکیم جوان شد و از وی خواست که در دربارش در حلب ماندگار شود. سهروردی نیز که عشق شدیدی نسبت به مناظر آن دیار داشت، شادمانه پیشنهاد شاه را پذیرفت و در دربار او ماند. در همین شهر حلب بود که وی کار بزرگ خود، حکمت‌الاشراق را به پایان برد.

اما بی‌پرده سخن گفتن‌های شهروردی در بیان معتقدات باطنی در برابر همگان، و زیرکی و هوشمندی فراوان او و نیز تبحرش در فلسفه و تصوف، از عواملی بود که دشمنان فراوانی مخصوصاً از میان علمای قشری برای سهروردی ساخت و بالاخره شیخ جوان اسیر توطئه‌ها شد و او را به جرم الحاد و کفر، مهدورالدم اعلام کردند و توسط صلاح‌الدین ایوبی و پسرش ملک ظاهر که در بین مسلمانان بسیار قابل اعتماد بودند، زندانی شد؛ حبسی که در نهایت آزادی دربرنداشت و منجر به مرگ سهروردی در سن 38 سالگی شد.

سهروردی در عمر کوتاه خود حدود 50 رساله و کتاب نوشت. ادیبان و نویسندگان سبک نگارش او را همواره تحسین کرده‌‏اند؛ عبارات بدیع از جمله ویژگی‌های نثر فارسی اوست و نثر عربی او نیز پخته و آراسته به آیات و احادیث است؛ به باور خیلی از کارشناسان، آثار سهروردی در میان شاهکارهای نثر فارسی از بهترین نمونه‌‏های نثر فلسفی تمام ادوار تاریخ ادبیات ایران است.

بی‌شک شیخ اشراق در عالم فلسفه ماندگار است اما برای جبران سهم اندک ما از اندیشه‌های پر پرتوش نیاز به اقدامات عملی‌تر و کندوکاوهای علمی بیشتری است.

روز بزرگداشت این فیلسوف نامدار ایرانی، به تأیید مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، 8 مرداد هر سال است. خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، همزمان با سالروز بزرگداشت این عارف شهید، ضمن مرور مکتب فلسفی شیخ اشراق و آثار او، اطلاعات کتابشناسی آثاری را که در دوسال اخیر (1397-98) پیرامون او منتشر شده است، مرور می‌کند.
 
فلسفه اشراق

نظام فلسفی اشراق یکی از پرارزش‌ترین نظام‌های اسلامی است که اصول آن به صورتی که امروز شناخته شده، به‌ وسیله شهاب‌الدین سهرودی تدوین و تنظیم شده است. این عالم عظیم‌الشان، نظریه خود را در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم ارائه کرد؛ او خود فلسفه‌اش را حکمت اشراق نامیده بود که به معنای درخشندگی و برآمدن آفتاب است و اقوام لاتین آن را aurora consurgens نام نهاده‌اند.

کتاب حکمت‌الاشراق مهم‌ترین اثر فلسفی سهروردی در واقع به نظریه ابن‌سینا برای تاسیس حکمت مشرقی جامه عمل پوشاند؛ او را زنده کننده عرفان آریایی و پدیدآورنده حکمت خسروانی نیز می‌دانند.

وی را رهبر افلاطونیان جهان اسلام لقب داده‌اند، اما این تفکر فلسفه، خاصِ افلاطونی نیست و در آن آرای افلاطون، ارسطو، نوافلاطونیان، زرتشت، هرمس، اسطوره تحوت و آرای نخستین صوفیان مسلمان در هم آمیخته است. مکتب سهروردی هم فلسفه است و هم عرفان؛ فلسفه است از این جهت که به عقل اعتقاد دارد، اما عقل را تنها مرجع شناخت نمی‌داند؛ عرفان است از این نظر که کشف و شهود و اشراق را شریف‌ترین و بلندمرتبه‌ترین مرحله شناخت می‌شناسد.

تاثیر فلسفه اشراق بر تکامل فلسفه در ایران و علی‌الخصوص تاثیر آن بر عرفان نظری، شاید بیش از تمامی نظام‌های دیگر فلسفی باشد. پایه‌های تاریخی فلسفه اشراق از طرفی بر تعالیم عالیه قرآن مجید استوار است و از طرف دیگر بر مکتب‌های فلسفه افلاطونی و نو افلاطونی مبتنی شده است؛ همچنین پایه‌های «مشرقی» (مباحث فلسفه مشرقی که ابن‌سینا در منطق‌المشرقین به آن اشاره کرده است) هم برای آن می‌توان جست‌وجو کرد.

فلسفه اشراق علی‌رغم حکمت مشاء که تعقل و برهان را اصیل می‌داند، تعقل و برهان را مبتنی بر شناخت نور موجود از موضوع می‌داند. هستی از نقطه نظر فلسفه اشراق نور مجردی است که از اصل نورالانوار ساطع شده و عالم را فرا می‌گیرد. اشراق حضوری و شهود، هم در مرتبت و هم در اصالت، بر برهان و تعقل، مقدم است؛ و این نکته‌ای است که در فلسفه‌های جدید، علی‌الخصوص در پدیدارشناسی «هوسرل» از اهمیت زیادی برخوردار است؛ با این تفاوت که پدیدارشناسی هوسرل بیان ناقصی از علم حضوری در مقابل بیان سهروردی از علم حضوری اشراقی و شناخت برمبنای مشاهده اشراق است.

گرچه آنچه به نام حکمت‌الاشراق و یا فلسفه اشراقی معروف است و بانی آن را سهروردی می‌شناسیم، منحصراً در کتاب حکمت‌الاشراق بیان نشده است، بلکه فلسفه‌ای است جامع که سیر تکامل آن را حداقل در چهار کتاب اصلی فلسفی سهروردی، یعنی «التلویحات»، «المشارع و المطارحات»، «المقاومات» و «حکمت‌الاشراق» مشاهده و دنبال می‌توان کرد.

از جمله منابع حکمت اشراق نیز می‌توان به عرفان و تصوف، قرآن و حدیث، حکمت الهی یونان، حکمت مشاء و حکمت ایران باستان اشاره کرد. 
 
آثار شیخ اشراق
 
سهروردی با وجود کمی عمر، حدود 50 کتاب به فارسی و عربی نوشته که بیشتر آنها به‌دست ما رسیده است، آثار وی از چند نوع است و می‌توان آنها را به 5 دسته تقسیم کرد:
 
1- کتاب‌های صرفاً فلسفی سهروردی؛ که همه به زبان عربی نوشته شده است و عبارتند از: تلویحات، مقامات، المشارح و المطارحات و حکمت‌الاشراق. در کتاب اول مسائل فلسفی را از دیدگاه مشائیان مطرح کرده و در موارد متعدد به سبک خود آنها، علیه‌شان انتقاد کرده است و در کتاب حکمت‌الاشراق که مهم‌ترین اثر فلسفی او و شاهکار عظیم او به‌شمار می‌آید، مختص به بیان فلسفه اشراقی است.
 
2- رساله‌های کوتاه‌تری به فارسی و عربی؛ که در آنها مواد چهار کتاب فوق به زبان ساده‌تر و به‌صورت خلاصه توضیح داده شده‌اند؛ که از این جمله‌اند: هیاکل‌النور، الواح‌العمادیه که هر دو هم به عربی و هم به فارسی نگاشته شده است، پرتونامه، فی‌اعتقادالحکما، اللمحات، یزدان شناخت و بستان‌القلوب.
 
3- حکایت‌های رمزی یا داستان‌ها؛ که در آنها از سفر نفس، مراتب وجود و رسیدن به رستگاری و اشراق سخن رفته است. همه این رساله‌ها به فارسی است، گرچه بعضی از آنها، ترجمه عربی نیز دارد، عقل سرخ، آواز پر جبرئیل، قصه الغربه الغربیه، لغت موران، رساله فی‌حاله‌الطفولیه، روزی با جماعت صوفیان، رساله فی‌المعراج و صفیر سیمرغ از این دسته است.
 
4- تحریرها و ترجمه‌ها؛ شرح‌ها و تفسیرهایی است بر کتاب‌های فلسفی پیشینیان و نیز بر قرآن کریم و حدیث، مانند: ترجمه فارسی رساله‌الطیر ابن‌سینا، شرحی بر اشارات او، تالیف رساله فی‌حقیقه العشق که مبتنی بر رساله فی‌العشق ابن‌سینا است و تفسیرهای چند سوره از قرآن و برخی از احادیث.
 
5- رسالاتی که حاوی ادعیه، اوراد و اذکار است که شیخ آنها را «الواردات و التقدیسات» می‌نامد؛ این نوشته‌ها بیانگر فرشته‌شناسی سهروردی، ارتباط افلاک با موجودات لطیفه و تطابق آنها با امشاسپندان زرتشتی است، مثلا در دو نیایش بسیار معروف، خورشید یا هورخش مورد خطاب قرار می‌گیرد.

کتابشناسی آثار منتشر شده پیرامون شیخ شهاب‌الدین سهروردی و مکتب فلسفی‌ ایشان

بر اساس گزارش اطلاعات کتابشناسی موسسه خانه کتاب، 24 عنوان کتاب در مورد شیخ اشراق و فلسفه او در دو سال  اخیر (1397-98) به چاپ رسیده‌ است که 16 عنوان آن چاپ نخست بوده و 8 عنوان نیز اقبال تجدید چاپ را پیدا کرده‌اند.

بر اساس این گزارش، 20 عنوان از این آثار تالیف و 4 عنوان نیز ترجمه شده است، همچنین 4 عنوان از آثار در سال جاری (1398) به چاپ رسیده‌اند و 20 عنوان نیز مربوط به سال گذشته (1397) هستند.

در زیر اطلاعات کتابشناسی آثار منتشر شده در مورد این این فیلسوف شهیر ایرانی در دو سال اخیر در اختیار علاقه‌مندان و محققان قرار می‌گیرد:

هشت رساله سهروردی
نويسنده: یحیی‌بن‌حبش سهروردی؛ مقدمه: کاظم محمدی‌ وایقانی، نجم کبری، 192 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 5 سال 1398، 1000 نسخه، 180000 ریال

قلندر و قلعه: بر اساس زندگی شیخ شهاب‌الدین سهروردی
نويسنده: سیدیحیی یثربی، نشر قو، 296 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 16 سال 1398، 1000 نسخه، 250000 ریال

مقدمه‌ای بر حکمت اشراق
نويسنده: سعید رحیمیان، نگاه معاصر، 96 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 1 سال 1398، 1100 نسخه، 200000 ریال

کلمات ذوقیه (رساله‌ای عرفانی در سلوک و تجرید از شیخ اشراق)
نويسنده: بهمن صادقی‌مزده، شفیعی، 112 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 2 سال 1398، 300 نسخه، 200000 ریال

اشراق: فلسفه وجود از دیدگاه سهروردی
نويسنده: محمدحسین بزی؛ مترجم: غلامحسین انصاری، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 228 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 1100 نسخه، 280000 ریال

افسانه نیک: جستارهایی در باب شاهنامه، آثار سهروردی، اسطوره و ...
نويسنده: فاطمه مدرسی؛ ويراستار: هیرو عیسوی؛ ويراستار: سمیرا سهرابی، اساطیر پارسی،چاپار، 526 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 1000 نسخه، 520000 ریال

بررسی تطبیقی مبانی فلسفی سهروردی و ملاصدرا و لوازم آن در بحث رابطه خالق و مخلوق
نويسنده: انور رئیسی، راه دکتری،سنجش و دانش، 136 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 500 نسخه

جایگاه حسن در منطق پرواز سهروردی
نويسنده: رضا مدنی‌دورباش، کتاب آرایی ایرانی، 212 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 1000 نسخه، 350000 ریال

در بیکران پاکی و پایایی: بازتاب اندیشه امشاسپندان در شاهنامه فردوسی و آثار سهروردی
نويسنده: مرتضی دررودی‌جوان، فروهر، 204 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 500 نسخه، 150000 ریال

دین مانی و فلسفه سهروردی (مقایسه و تطبیق)
نويسنده: ابوالفضل شیرخانی؛ نويسنده: لیلا شیرخانی، مسیر دانشگاه، 208 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 1000 نسخه، 350000 ریال

سهروردی و مکتب اشراق
نويسنده: مهدی امین‌رضوی؛ مترجم: مجدالدین کیوانی، نشر مرکز، 272 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 8 سال 1397، 300 نسخه، 419000 ریال

سهروردی، بارکلی و هستی به مثابه حضور
نويسنده: محسن اکبری، نگاه معاصر، 160 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 1100 نسخه، 120000 ریال

عقل سرخ و داستان غربت غربی: دو داستان از شیخ اشراق سهروردی
نويسنده: عباس محمدی، روزگار، 64 صفحه، خشتی (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 1000 نسخه، 300000 ریال

منشور عشق: شرح مضمون منشور عشق در مونس‌العشاق شیخ سهروردی
نويسنده: صادق نیک‌پور، ارباب قلم، 128 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 1000 نسخه، 142000 ریال

اشراق: فلسفه وجود از دیدگاه سهروردی
نويسنده: محمدحسین بزی؛ مترجم: غلامحسین انصاری، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 228 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 1100 نسخه، 280000 ریال

اندیشه‌های فلسفی در شعر حافظ: خوانشی مشائی و اشراقی از شعر حافظ
نويسنده: خدیجه حاجیان؛ ويراستار: محمدعلی عبدالعظیمی، دولت علم، 116 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 500 نسخه، 149000 ریال

بررسی تطبیقی عالم خیال از دیدگاه ابن‌سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا
نويسنده: محمدخان کاظمی، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص)، 216 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 3 سال 1397، 300 نسخه، 155000 ریال

برهان پذیری وجود خدا از منظر بوعلی سینا، شیخ اشراق، ملاصدرا و علامه طباطبایی
نويسنده: سیدوحید کاشانی، پیروان ولایت، 234 صفحه، جلد 2، رقعی (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 300 نسخه، 18000 ریال

ترجمه حکمه الاشراق
نويسنده: یحیی‌بن‌حبش سهروردی؛ مترجم: سیدجعفر سجادی، دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ، 420 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ 12 سال 1397، 250 نسخه، 300000 ریال

حدود معرفت انسان به خدا در فلسفه اسلامی (با تاکید بر نظرات ابن‌سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا)
نويسنده: گلتاب بیابانی، آلتین، 88 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 500 نسخه، 120000 ریال

زیبایی‌شناسی در آثار ابن‌سینا، شیخ اشراق و صدرالمتالهین
نويسنده: حسین هاشم‌نژاد، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، 242 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ 2 سال 1397، 200 نسخه، 170000 ریال

سه مکتب فلسفی اسلامی (اشراق مشاء حکمت متعالیه)
گردآورنده: سها بعنونی، امیرصدرا، 64 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 1000 نسخه، 120000 ریال

فلسفه اشراق
نويسنده: حسن معلمی، سازمان‌ مطالعه ‌و تدوین‌ کتب‌ علوم ‌انسانی ‌دانشگاهها (سمت)، 162 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ 5 سال 1397، 200 نسخه، 100000 ریال

مغز سرخ (اقتباسی آزاد از داستان عقل سرخ شیخ اشراق)
نويسنده: گلزار رضوی، طراحان تین، 80 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 1 سال 1397، 500 نسخه، 120000 ریال