موضوع کتاب مباحث مقدماتی تفسیر با روش تحلیلی ـ تاریخی است و مولف معتقد است برای روشن شدن این عنوان باید گفت تفسیر قرآن به دو گونه قابل تصور است: الف- فهم قرآن: در این لحاظ، قرآن به عنوان یک متن انگاشته می‌شود که فهمیدن آن دارای قواعد و پیش‌فرض‌هایی است. در اینجا تفسیر به معنای فهم به کار می‌رود و فهم قرآن به عنوان یک پدیده با نگرش فیلسوفانه مورد تحلیل عقلانی و تاریخی قرار می‌گیرد. مسائل مربوط به این معنای از تفسیر درباره قرآن در سه ساحت تعریف می‌شود: 1 - ساحت فهم قرآن به مثابه یک متن که مباحث عام زبانی و هرمنوتیکی شاکله اصلی آن را تشکیل می‌دهد. 2- ساحت فهم قرآن به مثابه یک متن مقدس که در آن فهم متن به وصف تقدس مورد قرآن از این جهت بررسی می‌شود. 3- ساحت فهم قرآن به مثابه یک متن خاص و به این عنوان که قرآن است و در این ساحت فهم قرآن با درنظر گرفتن ویژگی‌های خاص آن مورد تحلیل قرار می‌گیرد.
این کتاب در سه بخش سامان یافته است؛ بخش اول کلیات. این بخش خود دارای دو فصل است؛ فصل اول مبادی تصوری و فصل ذوم امکان و مطلوبیت تفسیر. بخش دوم سیر تاریخی علم تفسیر. این بخش دارای دو فصل است؛ فصل اول چگونگی تکون علم تفسیر و فصل دوم علل تکثر و تحول تفسیرها. بخش سوم روش‌شناسی تفسیر است؛ این بخش دارای دو فصل است؛ فصل اول کلیات روش‌شناسی و فصل دوم اقسام روش‌های تفسیری اجتهادی.
چگونگی تکوین علم تفسیر و دوره‌های نخستین آن
چگونگی پیدایش علم تفسیر یکی از مهم‌ترین بخش‌های کتاب است که در آن نویسنده معتقد است: «دستیابی به چگونگی پیدایش یک علم در گذر تاریخ، به خصوص اگر عمر آن بیش از هزار سال باشد، کاری بس دشوار و تا حدی ناشدنی است؛ زیرا از طرفی مطالعه تاریخی خود دارای دشواری‌ها و آسیب‌های مختلف است و در بسیاری از مواقع عواملی مانند ذوق و سلیقه، مذهب، اعتقاد و نظرها و اجتهاد خاص تاریخ‌نگاران و رجال‌شناسان و نیز دخالت حکام و صاحبان قدرت در نحوه و میزان انعکاس مطالب تاریخی در آن تاثیر دارد و از طرف دیگر بسیاری از منابع تاریخی و کتاب‌ها در گذر زمان از بین رفته است و اکنون دسترسی به آنها ممکن نمی‌باشد و تنها باید با واسطه‌های نه‌چندان اطمینان‌‌آور از آنها سخن گفت و از جهت سوم هرچه فاصله زمانی میان ما به عنوان کسانی که در صدد فهم گذشته است، کمتر می‌شود؛ زیرا بسیاری از عبارت‌ها و الفاظ در فرهنگ زمان خود رشد و نمو داشته‌اند و در آن فرهنگ که با فاصله گرفتن از آن فرهنگ احتمال به خطا رفتن در فهم آنها بسیار است؛ البته همه آنچه بیان شد، نمی‌تواند ما را از مطالعه تاریخ و آشکار نمودن زوایای تاریک و مبهم آن باز دارد.
ریشه‌های اولیه تشویق مسلمین به تفسیر را باید در خود قرآن جست‌وجو کنیم. در مرحله بعد، عمل پیامبر در تفسیر نمودن برخی آیات و پاسخ به سوالات تفسیری اصحاب و تحریض مسلمانان به فهم و یادگیری احکام الهی که در قرآن آمده است و توصیه به شناخت آیات محکم و متشابه آن و عبرت‌گیری از آیات الهی، همه به شکل‌گیری جوانه‌های اولیه تفسیر کمک نمود. این عوامل باعث شد تا پایان عمر پیامبر اکرم (ص) مسلمانان، مجموعه‌ای از گزاره‌های تفسیری که شامل مقدار زیادی از آیات قرآن می‌شد، در اختیار داشته باشند؛ البته در اینکه شخص پیامبر تا چه میزان از آیات قرآن را تفسیر نموده‌اند میان صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد، اما قدر متقن این است که تفسیر آیات فراوانی از قرآن توسط سیوطی انجام گرفته است و البته مقداری از آن به دست ما رسیده است.»
نادری در بخش پایانی کتاب خود ویژگی‌های بیش از دویست روایت تفسیری از پیامبر بیان می‌کند و می‌گوید این موارد غیر از مواردی است که در اسباب نزول از پیامبر نقل شده است. نویسنده در این باره بیان می‌کند: «پیش از سیوطی نیز مفسران در چند تفسیر کهن برخی تفسیرهای منقول از پیامبر را بیان نموده‌اند؛ برای نمونه می‌توان از طبری، ابن ابی حاتم و طبرسی نام برد. در کتاب‌های مذکور و نیز سایر کتاب‌های تفسیری روایات منقول از پیامبر (ص) به وفور یافت می‌شود که همه نشان از این دارد که تفسیر در زمان خود پیامبر رایج بوده و تلاش برای فهم آیات قرآن از همان زمان توسط ایشان آغاز شده است.»
کتاب با بیان جزئیات بسیاری از تفاسیر همراه است، اما زبانی قابل فهم برای استفاده تمامی مخاطبان دارد. کتاب «درآمدی بر دانش تفسیر» نوشته رسول نادری در 312 صفحه از سوی موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر به بهای 45 هزار تومان منتشر شده است.
نظر شما