خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- ماهرخ ابراهیم‌پور: کتاب «گزیده اسناد حضور زنان در آستان قدس رضوی از صفویه تا پهلوی اول» با همکاری مشترک زهرا طلایی و الهه محبوب گردآوری و تدوین شده است. این کتاب به حضور زنان در آستان قدس رضوی و اقدامات خیرخواهانه آن‌ها بر اساس اسناد اشاره دارد، این اسناد حاکی از آن است که زنان نقش‌های گوناگونی همچون خدمت به زوار و انجام امور خیریه وقف و نذر را در حرم مطهر رضوی به عهده داشتند. وقتی به اسناد حضور زنان در آستان قدس در دوره صفوی نگاه می‌کنیم باورش قدری دشوار است که برخی از زنان در آن دوره خارج از خانه فعالیت داشتند و به مرور این نقش‌ها گسترش پیدا کرده است. از طرفی مشاغلی چون زیارت‌نامه‌خوان، کفش‌بان، بخور سوز، ضابطان و جاروکشان، کنیزها و خادمان و خادم بیماران، عزب دارالشفا، بیماردار و داروساز همچنین زنان شاغل در پرورشگاه آستان قدس و دبستان رضوی، متولیان زن در موقوفات آستان قدس و مشاغل اداری را به عهده داشتند که از زیر و زبر کردن این اسناد می‌توان به نکات جالبی درباره زنان در عصر صفویه تا پهلوی نخست دست پیدا کرد. با الهه محبوب به گفت‌وگو نشستیم تا از نکات مطرح در این اسناد بگوید و زنانی که چند قرن پیش در آستان قدس حضور پیدا کردند و نقشی را رقم زدند.
 
چه چیزی باعث شد توجه شما به نقش زنان بر اساس اسناد در آستان قدس جلب شود؟
حدود سیزده میلیون برگ سند در مرکز آستان قدس وجود دارد که بخش زیادی از این اسناد نشان می‌دهد تشکیلات اداری آستان قدس از دوره صفویه تا کنون چگونه اداره می‌شده و بر چه اساسی بوده است. همچنین درآمدها و هزینه‌هایی که بر مبنای وقف بوده چگونه صرف می‌شده است. بر اساس اسناد زیادی که در دوره‌های مختلف بر جای مانده، حاکی از آن است که در کنار واقفان مرد، زنانی هم نقش واقف داشتند یا نذرکننده بودند. یکی از دلایلی که باعث شد ما به این مساله بپردازیم بحث طبقه اجتماعی زنان بود که اموال یا املاکی را وقف حرم مطهر کردند. مساله دیگر، به هر حال زواری که به حرم مطهر تشرف پیدا می‌کردند هم خانم بودند هم آقا. این‌که در گذشته برای زوار خانم چه تدابیری اندیشیده شده بود؟ هم برای ما مهم بود که خوشبختانه در اسناد مشاهده کردیم در کنار فراشان و خادمان مرد، فراشان، خادمان و دربانان خانم هم از دوره صفوی وجود داشته است که کاررتق و فتق امور زوار زن را انجام می‌دادند.

حضور زنان در چه دوره‌ای از صفویه، قاجار و پهلوی در آستان قدس پررنگ‌تر بوده است؟
در دوره قاجار به دلیل گسترش تشکیلات اداری آستان قدس کارکنان خانم بیشتری داشتیم اما در دوره پهلوی نخست نیز به دلیل پیاده کردن مدرنیزاسیون در ایران که ادارات گسترش پیدا کرد به تعداد کارمندان زن نیز افزوده شد. در این میان مدارس دخترانه را داریم که معلمانش خانم‌ها بودند. به همین دلیل نمی‌توان مقایسه کرد که درکدام دوره پررنگ‌تر بودند اصلا در هر همان زمان بسته به نیاز هر جا که احساس می‌شد باید از بانوان استفاده شود مثلا در دارالشفا نیاز به پزشک زن بوده یا در کفش‌بانی، به کفش‌بان زن احتیاج داشتند، مشاهده می‌کنیم که خانم‌ها در آن قسمت‌ها به کار گرفته شدند و ایفای وظیفه کردند.




زنان بیشتر چه چیزی را وقف آستان قدس کرده‌اند و از صفویه تا پهلوی این نذورات چه تغییراتی داشته است؟
در این رابطه باید پژوهش دقیق‌تر و گسترده‌تری انجام شود طبیعتا واقفان مرد بیشتر بودند و در حوزه املاک و اراضی اما در آستان قدس واقفان زن نیز وجود داشتند که املاک و اراضی را وقف آستان قدس کردند. در اینجا بحث طبقه مطرح است، زیرا زنانی که از طبقه اشراف بودند یا شاهزاده موقوفات بیشتری به لحاظ قیمت وقف کردند، اما این سخن به معنای آن نیست که ما در میان قشر پایین زنان نذورات نداشته باشیم بلکه زنان فقیر حتی یک جام، فرش و چلچراغ نذر آستان کردند. گاه در اسناد مشاهده می‌کنیم یک زن فقیر جامی مسی را وقف سقاخانه حرم کرده یا انیس‌الدوله، همسر ناصرالدین شاه چلچراغی را وقف حرم کرده است. با توجه به کتابی که منتشر شده ما در این مجال فقط به معرفی اسناد پرداختیم و از آنجا که اسناد زیادی درباره نذورات زنان وجود دارد به نظرم باید پژوهش دقیق‌تری در این حوزه صورت بگیرد که زنان چه چیزهایی را وقف می‌کردند و نذورات زنان چه چیزهایی را در برمی‌گرفت؟ آنچه که در مشاهده اولیه انجام شد حاکی از این است که همه نوع وقف و نذر صورت می‌گرفت از ملک، خانه و زمین تا ضریح پوش و جام برای سقاخانه، چلچراغ، شمع و کتاب‌هایی که از سوی واقفان وقف حرم شده است. در کل نوع موقوفات به حرم متنوع است. 

در بخش دارالشفا چه نکات جالبی از حضور زنان در اسناد به چشم می‌خورد؟
در این رابطه هر چه به دوره قاجار نزدیک‌تر می‌شویم مشاهده می‌کنیم که هم تعداد مشاغل افزایش پیدا می‌کند هم تعداد کارکنان. این نکته حاکی از توسعه دارالشفاء در این دوره است در حالی که در دوره صفویه ما فقط خادم و عزب زنان دارالشفاء را داریم اما در دوره قاجار پرستار، بیماردار، رخت‌شور و داروساز زن به این مجموعه افزوده می‌شود و در این میان زنان مرضعه هم وجود داشتند که اطفال را شیر می‌دادند؛ آنها به کودکان بیماری که در دارالشفاء بستری بودند، شیر می‌دادند و بابت این کار پول می‌گرفتند.  

حضور زنان در بخش مشاغل اداری چه بازتابی در اسناد دارد، به عنوان مثال سطح سواد، رتبه و دستاورد و همچنین نکات جالب این بخش را ذکر کنید؟
ما زنان را در بخش اداری از جمله در پرورشگاه آستان قدس داریم که کارکنان آن خانم بودند؛ خانم‌ها مشاغلی چون پرستاری، معاونت، مدیریت و معلمی را به عهده داشتند. همچنین در دبستان دخترانه رضوی که سال 1308 تاسیس شد، فعال بودند و در آنجا هم در پست مدیر و معلم ایفای نقش کردند. همچنین در بخش بایگانی کارمند زن مشغول به کار بود و بعدها در دوره پهلوی نخست ماشین‌نویس خانم هم به مجموعه اضافه شد. اما نکته جالب این‌که در یک سند پرداخت حقوق به خانم مهندسی اشاره شده که در سِمت نقشه‌کش ساختمان فعال بوده است که این سند بحث تحصیلات زنان را نشان می‌دهد.

کنیزها در آستان قدس دارای چه ملیتی بودند و تعداد آنها در چه زمانی کم شده است؟ آیا کنیزان فقط در بخش خدمات حضور داشته‌اند؟ به چه شکل به آستان راه پیدا کردند؟
در اسنادی که گردآوری شده تعریف درستی از مشخصات کنیزان وجود ندارد و فقط به کنیز اشاره شده است تنها در یک سند کنیزی به نام فضه از سوی عضدالملک قاجار به دارالشفاء آستان قدس وقف شده که وظیفه این کنیز تهیه دارو و غذا دادن به بیماران بوده است. قبل از آن هم جاریه یا مبارک هم داشتیم که دقیقا مشخص نیست که وظیفه آنها چه بوده است؟گاه در برخی اسناد به عنوان بیماردار به آنها اشاره شده و گاه به نام کنیز یا کنیز سرکار در اسناد از آنها ذکری به میان آمده است لذا دقیقا وظایف کنیزان مشخص نیست. 

حضور زنان در دوره پهلوی اول چه تغییراتی داشته است آیا مساله کشف حجاب تاثیری در تعداد و نحوه حضور آنها در استان قدس داشته است؟
درباره خادمان زن سندی وجود دارد که در آستان قدس دفن شده باشند؟
اسنادی از دفن زنان در حرم مطهر موجود است ولی باید بررسی بیشتری صورت بگیرد.