خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) پردیس سیاسی: جامعه‌شناسی به عنوان علمی برآمده از مدرنیته همواره به دنبال فهم، تفسیر و تغییر جهان حاصل از این دگرگونی بوده است. همین همراهی و پویایی سبب ایجاد نظریه‌های گوناگونی در دل این دانش شده است که نقش مهمی در حیات آن ایفا می‌کنند. بزرگان جامعه‌شناسی هر کدام دریچه‌‌ای نو را به روی این علم گشودند که بدون فهم آن‌ها، نمی‌توان از جامعه‌شناسی سخن گفت. اما علاوه بر تاثیر این متفکران بر این دانش، این نظریات چه تاثیری بر فضای فکری و دانشگاهی ایران داشته‌اند؟ در سلسه گفت‌و‌گوهایی در ایبنا قصد داریم به تاثیر و نحوه خوانش نظریه‌پردازان شاخص جامعه‌شناسی در ایران بپردازیم. در این گفت‌و‌گو به سراغ یکی از مطرح‌ترین و مهم‌ترین جامعه‌شناسان کلاسیک یعنی ماکس وبر رفته‌ایم و با سید علی سید پورآذر استادیار جامعه‌شناسی و پژوهشگر در اهمیت این متفکر و تاثیر اندیشه‌های او بر جامعه‌شناسی ایران به بحث نشسته‌ایم.
 
پرسش نخست را از اندیشه ماکس وبر آغاز کنیم. وبر چه جایگاهی در دانش جامعه‌شناسی دارد و اهمیت او در کجاست؟
اهمیت وبر در جامعه‌شناسی در چهار بُعد قابل بحث و بررسی است. بعد اول مطالعات روش‌شناختی، بعد دوم آثار تاریخی، بعد سوم آثاری در حوزه جامعه‌شناسی دین و بعد چهارم آثار جامعه‌شناسی عمومی که تحت عنوان اقتصاد و جامعه شناخته می‌شوند. در هر یک از این ابعاد چهارگانه، وبر بحث‌های بسیار نو و چالش‌برانگیزی را مطرح کرده و به همین دلیل نقش و جایگاه مهمی را در جامعه‌شناسی به طور کلی و همچنین در جامعه‌شناسی ایران دارد.

در بعد اول یعنی روش‌شناسی؛ وبر به صورت انتقادی و فلسفی بحث کرده و به روش علوم انسانی و رابطه علم و عمل می‌پردازد. در این مبحث او این موضوع  را مطرح می‌کند که کنش علمی تلفیقی از کنش عقلانی هدفمند و کنش عقلانی ارزشی است و در واقع علم را جنبه‌ای از فرآیند پیشرفت عقلانیت می‌داند و معتقد است علم دو خصلت اساسی دارد؛ یکی عینیت و دیگری ناتمامی ذاتی چرا که علم ذاتا در حال تحول است. بنابراین از نظر او چون علم ذاتا در حال تحول است، ما علم کامل نداریم چرا که مدام مسائل جدیدی مطرح می‌شوند و علم بایستی پاسخگوی آن مسائل باشد و بنابراین در حال شدن و تحول است. در همین بحث مطالعات روش‌شناختی او به تفاوت‌ها و شباهت‌های علوم طبیعی با علم تاریخ و جامعه هم پرداخته و معتقد است شباهت بین علوم طبیعی و علم تاریخ و جامعه  در این است که هر دو منشا عقلانی دارند و تفاوت آن‌ها در این است که هر دو تفهمی، تاریخی و ناظر بر فرهنگ هستند.

در اینجاست که مفهوم عینیت هم در اندیشه او مطرح می‌شود؟
بله. از آنجایی که وبر معتقد است عینیت از ویژگی‌های اساسی علم اثباتی است، تاکیدش بر این است که برای تحقق عینیت، پژوهشگر بایستی از احکام ارزشی یعنی احکام شخصی و ذهنی فاصله بگیرد. اما می‌تواند رابطه با ارزش‌ها یعنی انتخاب پدیده‌ها و شکل دادن به مفهوم‌ها را داشته باشد و به این شکل محقق می‌تواند انتخاب خودش را در موضوع اعمال کند. در واقع وبر معتقد است که انتخاب در علم مبتنی بر عواملی چون ارزش‌، زیبایی‌شناسی، اخلاق، یا عوامل سیاسی است و اگر غیر از این هم باشد انسان توان پژوهش در مجموعه نامحدود را نخواهد داشت. به باور او حتی در تبیین یک واقعیت هم بایستی انتخابی عمل کنیم چون جزییات علم بسیار گسترده است.

ابعاد دیگر هم که اشاره کردید با این نگاه بهتر فهم می‌شوند...
بعد دوم فعالیت‌های وبر آثار تاریخی اوست. در اینجاست که وبر با علیت تاریخی و علیت جامعه‌شناختی از یک طرف و ارائه نوع عالی و ایده‌آل تایپ از طرف دیگر به تحلیل جامعه‌شناختی خود از مسائل مختلف تاریخی و اجتماعی می‌پردازد. یادمان باشد منظور وبر از علیت، علیت احتمالی است. علیت جامعه‌شناختی بنا را بر این می‌گذارد که میان دو نمونه نسبت منظمی وجود دارد و علیت تاریخی اوضاع و احوال یگانه‌ای را که موجب رویدادی شده‌اند، تعیین می‌کند. علیت تاریخی وبر بر مبنای بازسازی رویدادهای تاریخی پیش می‌رود.(فرآیند علیت تاریخی فرآیندی خاص خود است که در اینجا مجال صحبت از آن نیست). سومین بعد کارهای وبر مربوط به جامعه‌شناسی دین است به ویژه اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری و تحلیل‌هایی که از ادیان برزگ دارد و تاثیر متقابل شرایط اقتصادی، وضعیت‌های اجتماعی و اعتقادات دینی که به آن‌ها پرداخته است که بسیار مهم و باارزش است.

وبر این تاثیرات را چگونه توضیح می‌دهد؟
وبر در کتاب «اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری» این سوال را مطرح می‌کند که نظام سرمایه‌داری چگونه تشکیل شده است. فرض وبر این است که تعبیر خاصی از مذهب پروتستان موجب ایجاد انگیزش‌های مناسبی برای تشکیل نظام سرمایه‌داری شده است. برای این که وبر این فرضیه خود را اثبات کند دست به پژوهش‌هایی در سه جهت می‌زند از یک طرف به تحلیل‌های آماری می‌پردازد، از طرف دیگر سازگاری فکری یا معنوی روح اخلاق پروتستان با روح سرمایه‌داری را بررسی می‌کند و از طرف دیگر بررسی می‌کند که آیا شرایط مذهبی تشکیل سرمایه‌داری در سایر جوامع وجود داشته یا نداشته است. البته باید دقت کنیم که سرمایه‌داری به عقیده وبر، یک هدف و وسیله دارد؛ هدف سرمایه‌داری رسیدن به سود حداکثری است اما وسیله سرمایه‌داری سازمان عقلانی کار و تولید است و بر این مبناست که او شروع به بحث و پژوهش و بیان دیدگاه خود در کتاب اخلاق و سرمایه‌داری می‌کند که مجموعه این مباحث در جامعه‌شناسی دین او پیش می‌رود.

بعد چهارم اندیشه او چه ویژگی‌هایی دارد؟
 اما چهارمین بعد از کارهای وبر رساله جامعه‌شناسی عمومی او تحت عنوان اقتصاد و جامعه مطرح و بعد از مرگ او منتشر می‌شود و به مسائلی اساسی و مهم در جامعه‌شناسی می‌پردازد. جامعه‌شناسی و کنش اجتماعی، مبانی روشی در جامعه‌شناسی، انواع کنش، مفهوم نظام مشروع از جمله بحث‌های این کتاب است.. مجموعه این کارهای وبر در چهار بعد کلی باعث شده است وبر اهمیت و جایگاه خاص و ویژه‌ای رادر جامعه‌شناسی داشته باشد. تک تک این مباحث چالش‌ها و مباحث مهمی را در جامعه‌شناسی مطرح می‌کند.

   
به تاثیر وبر بر جامعه‌شناسی ایران بپردازیم؛ آیا با توجه به این که اندیشه جامعه‌شناسی چون کارل مارکس در دوره‌ای در ایران غالب شده بود، زمینه و فرصت پرداخت به اندیشه‌های وبر در محیط دانشگاهی ایران فراهم شده است؟ اگر بله این تاثیرات به چه شکل بوده‌اند؟
ما می‌توانیم جامعه‌شناسی در ایران را به سه دوره آغازین، میانی و کنونی تقسیم کنیم که در هر کدام از این دوره‌ها جامعه‌شناسی در ایران به میزان متفاوت تحت تاثیر اندیشه‌های وبر بوده است. این تاثیرپذیری یا تاثیرگذاری در دوره اول به صورت غیر مستقیم صورت گرفته، در دوره دوم این تاثیرگذاری خیلی نمود ندارد اما در دوره سوم و کنونی این تاثیرگذاری نمود بیشتری دارد. در دوره اول از یک طرف با توجه به این که هنوز اثری از وبر در ایران منتشر نشده بود و از طرف دیگر اندیشه‌های چپ فضای جامعه ایران و فضای جامعه‌شناسی را تحت تاثیر قرار داده‌ بود، ما تاثیرات غیر مستقیمی را از وبر بر جامعه‌شناسی می‌بینیم.  

در دوره میانی جامعه‌شناسی ایران تحت تاثیر اندیشه جامعه‌شناسانی چون دورکهایم و پارسونز  و جامعه‌شناسی کمی‌گرا، اثباتی و محافظه‌کارانه قرار گرفت و با توجه به این که ترجمه آثار وبر از اواخر دهه 60 شروع شد (ابتدا مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی و بعد کتاب دانشمند و سیاستمدار) و کتاب‌های مهم او یعنی اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری و اقتصاد و جامعه، در دهه 70 و 80 ترجمه می‌شوند، بنابراین در دوره میانی با توجه به سلطه جامعه‌شناسی اثباتی در فضای آکادمیک ایران خیلی شاهد تاثیرگذاری اندیشه وبر در جامعه‌شناسی نیستیم و اگر هم تاثیری هست، مشهود نیست. اما در دوره کنونی با ترجمه‌هایی که از آثار متعدد وبر انجام شده و ورود این آثار به فضای دانشگاهی و آکادمیک، جایگاه وبر دارد نمود خاصی پیدا می‌کند. هر چند همچنان شاهد هستیم که در پژوهش‌ها رویکردهای کمی‌گرایانه و روش پیمایش بسیار بیشتر از پژوهش‌هایی با روش تفهمی که مد نظر وبر هست، صورت می‌گیرند. بنابراین در این سه دوره ما می‌توانیم حضور وبر را در فضای جامعه‌شناسی ایران به صورت مستقیم و بعضا کمرنگ و در دوره کنونی با تاثیر قابل توجه و در خوری شاهد باشیم و قطعا این تاثیر با توجه به آثاری که از او منتشر شده بیشتر هم خواهد شد.

به ترجمه آثار وبر اشاره کردید، چه آثاری از این جامعه‌شناس به فارسی ترجمه شده و آیا مخاطبان فارسی به مجموعه جامعی از اندیشه وبر دسترسی دارند؟
اولین اثری که از وبر به فارسی ترجمه شد مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی وبر در سال 67 بود و پس از آن کتاب دانشمند و سیاستمدار در سال 68 توسط انتشارات دانشگاه تهران در دسترس مخاطبان قرار گرفت. شهر در گذر زمان سال 69 ترجمه شد، و در ادامه اثر ارزشمند وبر یعنی اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری در سال 73 توسط نشر مرکز روانه بازار نشر شد و مهم‌ترین اثر او با عنوان اقتصاد و جامعه نیز در سال 84 به دست مخاطبان رسید. از دیگر آثار وبر روش‌شناسی علوم اجتماعی در سال 82 ، دین و قدرت در سال 82، سوسیالیسم در سال 93 منتشر شد( این کتاب بخشی از سخنرانی وبر هست). در دهه 90 علاوه بر سوسیالیسم، بنیان‌های اجتماعی و اخلاقی موسیقی در سال 96 توسط انتشارات علمی و فرهنگی و جامعه‌شناسی دین نیز در سال 96 ترجمه و توسط نشر ثالث متتشر شده است.

علاوه بر این آثار، کتاب‌هایی نیز در مورد ماکس وبر چاپ شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب جامعه‌شناسی ماکس وبر اثر ژولین فروند با ترجمه عبدالحسین نیک گهر در سال 62، جامعه‌شناسی تجدد ماکس وبر تالیف و ترجمه شیخاوندی، کتاب عقلانیت و آزادی  در سال 77، ماکس وبر و اسلام ترجمه سعید وصالی، سیمای ماکس وبر اثر راینهارد بندیکس توسط نشر هرمس اشاره کرد. در کل 10 اثر از ماکس وبر تاکنون ترجمه و نزدیک به 16 تا 17 اثر هم در مورد او تالیف و ترجمه شده است. اما در این بین آثاری از وبر نیز هستند که همچنان ترجمه نشده‌اند، از جمله نظریه سازمان اجتماعی و اقتصادی، تاریخ اقتصاد عمومی، جامعه‌شناسی کشاورزی تمدن‌های باستان، مسائل عقلانی اقتصاد تاریخی، مجموعه سه جلدی مقالات در مورد دین، سخنرانی‌ها که به علم و سیاست به مثابه حرفه می‌پردازد و . در مجموعه 15 اثر وبر هست که همچنان به فارسی ترجمه نشده و قطعا ترجمه آن‌ها می‌تواند به پژوهشگران جامعه‌شناسی و علاقه‌مندان به اندیشه‌های ماکس وبر کمک کند و این امکان را فراهم کند تا فضای جامعه‌شناسی ایران با آشنایی با آثار او، فهم درستی از رویکرد و دیدگاه و نظریات  وبر داشته باشد.