سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): حجت‌الاسلام احمد خزائی، رئیس مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی با اشاره به تلاش‌های صورت گرفته در چاپ کتاب‌های مؤسسه و شاخص شدن آنها در جایزه جلال و کتاب سال جمهوری اسلامی گفت: در کار پژوهش و تحقیق مانند هر کار صنعتی، تجاری و بازاری نکته نخست بحث ضرورت‌هاست و پس از آن بحث اولویت‌ها، نیازسنجی و بازار. ضمن این‌که جامعه خواننده انتظار چه نوع پژوهش یا کتابی را دارد؟ نخست باید به این پرسش پاسخ داد؛ در تاریخ ابهامات و لایه‌های پنهان کجاست؟ کدام یک از اضلاع تاریخ و تاریخ‌نگاری تکمیل نشده است آن را رصد کنیم که این موضوع گاهی با نگاه به شبهه‌هاست که دریابیم شبه‌ها در چیست؟ به ویژه که امروز فضای مجازی می‌تواند نبض نیازها را در اختیار ما قرار دهد تا دریابیم دشمن روی کدام نقطه تمرکز دارد، هم از آن‌سو چون اظهارنظر در فضای مجازی فوق‌العاده گسترده است، به خوبی انسان می‌تواند نبض‌گیری کند که نسل جوان ما کدام قسمت از تاریخ برایش جذاب است یا گره دارد؟ 

او افزود: ما اخیرا فکر کردیم آهسته آهسته به سمت پژوهش در تاریخ معاصر برویم و آن را به روزگار کنونی گره بزنیم به ویژه بعد از این‌که چهل سال از پیروز انقلاب اسلامی گذشت مسائل بعد از انقلاب را بازگو کنیم تا اینکه دیدیم بعضی شعارها در جامعه از سوی عده‌ای جوان و خام مطرح شد. این شعارها نشان از آن داشت که نیاز به پژوهش بیشتر بر تاریخ است و این نبض‌گیری ما را بر آن داشت که به سمت پاسخگویی به بعضی شبهات تاریخ برویم. بنابراین به همین ضرورت کتاب «از رضاخان تا رضانام» و «رضاخان تا رضاشاه» به قلم هدایت‌الله بهبودی تألیف شد که سومین جلد آن هم به چاپ خواهد رسید. هر چند دو جلدی که انتشار یافت از سوی مخاطبان با استقبال مواجه شد. لذا می‌خواهم بگویم امروز ضرورت این است که تاریخ با زبان و قلمی که انتظار جوان امروز است و درباره آن شُبه دارد کار پژوهشی انجام شود. این نکته بسیار مهمی است که به نظرم پژوهشکده‌ها، مؤسسات پژوهشی و اسنادی باید شرایط را فراهم بیاورند برای این‌که ما بتوانیم ضرورت‌ها را به خوبی بشناسیم، نیازسنجی کنیم و پاسخ‌های ما متناسب با نیازهای جامعه باشد. 

رئیس مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی بیان کرد: نکته دیگر در مسئله پژوهش، بحث سند است. سند در پژوهش فوق‌العاده تعیین کننده است. امروز نمی‌توان بدون سند درباره یک موضوع تاریخی بحث کرد. چون سند از مؤلفه‌های قدرت نرم است که می‌تواند هویت‌سازی یا هویت‌سوزی کند. شما با سند می‌توانید آبروی یک نفر را ببرید یا برعکس. از طرفی با یک سند می‌توانید هویت یک گروه یا سازمان سیاسی را تهدید کنید. امروز نقش ویکی‌لیکس، اسنودن و امثال آن را در انتشار اسناد مشاهده می‌کنید هر چند نمی‌خواهم بگویم چنین نشر اسنادی کار سرویس‌های اطلاعاتی یا هدایت شده یا اتفاقی است که با این قسمت کاری ندارم، اما بالاخره سند این نقش را دارد که تمام فشار ما روی اسناد طبقه‌بندی شده، محرمانه یا عادی بتوان در واقع رج‌های دیوار تاریخ یا تاریخ‌نگاری را یکی پس از دیگری به خوبی بالا برد. بدون سند حرف زدن یا نوشتن اعتباری برای پژوهش نخواهد آورد بلکه مستند بودن یک پژوهش و ارزیابی سند آن اهمیت دارد و در این رابطه پژوهشگر ابتدا باید سندشناسی کند نه این‌که هر سندی را در پژوهش خود جای دهد. یکی از مشکلات ما در این زمینه، کمبود متخصصان سندشناس است.

حجت‌الاسلام خزایی گفت: استادان، پژوهشگران و محققان ما حال و حوصله کار با سند را ندارند. به نظرم یک رشته باید در دانشگاه به وجود بیاید پردازش سند است و در واقع سند را به عنوان تاروپود یک تحقیق و پژوهش به کار برند و ساختمان یک پژوهش از لایه‌هایی از اسناد به وجود می‌آید، در صورتی که به درستی از اسناد استفاده شود، اگرچه منظورم استفاده از اسناد خام نیست هر چه چند این نوع نشر سند هم متداول است که بعضی از مراکز نیز این کار را می‌کنند. اما در کل پردازش و فرآوری سند کار بسیار مهمی است. 

او ادامه داد: یکی از کارهای ما در مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی ایجاد توانمندی برای فرآوری سند است؛ به عبارتی سند را تبدیل به متن کردن. برای مثال در کتاب «شرح اسم» یا «الف لام خمینی» و باقی آثار هدایت‌الله بهبودی به شکلی ادبیات را درآمیخته با تاریخ. لذا دو کتابی که از مجموعه رضاخان منتشر شده، در اینجا هنر بهبودی است که با ادبیات ویژه خودش که دلکش و جذاب است اسناد خشک و بی‌روح اداری را تبدیل به متنی کرده که خوشخوان و جذاب برای مخاطب است به شکلی که احساس می‌کند رمان می‌خواند، اما در واقع تاریخ را مطالعه می‌کند. این یکی از کارهایی است که به لطف الهی در درجه نخست، هنر بهبودی و اهتمام مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی اتفاق افتاده است. به عبارتی تلاقی ادبیات، تاریخ، سند و تاریخ‌نگاری چنان درهم آمیخت و بین این سه آموزش ایجاد شد که فرآورده او تبدیل به تحقیق مستندی که پایه‌های تاریخ و تاریخ‌نگاری را یکی پس از دیگری روی هم می‌گذارد و رج رج این ساختمان را بالا می‌آورد و یکی از ویژگی‌هایی است که کار ما در مؤسسه دارد. 

این مقام مسئول بیان کرد: مسئه فراهم کردن سند که خیلی با جان کندن باید سند را بگیریم و گاهی اوقات دو یا سه سال دریافت سند طول می‌کشد که من از همین تریبون از مراکز اسنادی دولتی می‌خواهم که دیگر به بلوغ و رشد برسند و تسهیلات فراهم کنند. چون اسناد برای ترشی انداختن و قبر و قیامت نیست، این اسناد برای مصالح و ملاط تاریخ است و پژوهشگری که می‌خواهد درباره رویدادهای تاریخ معاصر پژوهش کند، اسناد باید در اختیارش قرار بگیرد. زمانش رسیده که از خست و انقباض بایگانی‌ها بکاهند و انبساطی ایجاد کنند که کار قدری روان‌تر انجام شود. 

حجت‌الاسلام خزائی با اشاره به برخی نکات ریز درباره پژوهش تاریخی گفت: نکته دیگر در رابطه با اسناد، همان‌طور که اشاره کردم قیمت‌گذاری و ارزش‌گذاری اسناد است که کار خیلی مهمی است، چون از هر سندی نمی‌توان استفاده کرد. در بحث تاریخ هم همین‌طور است، مثلا علم‌الحدیث که به روایت و حدیث مربوط می‌شود. اینجا روایت و حدیث خیلی زیاد است اما در علم الرجال و علم درایه یک فهم از حدیث و متن قرار گرفته در آن و دلالت متن و دیگری روایت، راویان و رجال حدیث. آیا راوی حدیث راوی درستی بوده است؟ غرضی داشته یا سالم بوده و درست نقل کرده است؟ تحت شرایط سیاسی و فشارها بوده است؟ بنابراین نکته مهمی است که خود راوی فرد سالمی است و نکات بیست‌گانه که در علم رجال و رجال‌شناسی مطرح است و دیگر فهم متن سند است. لذا هم علم‌الرجال و متن سند مهم است که دریابی این متن در چه شرایطی تولید شده است. امروز به بحث سند با عنوان تکست، متن و فرامتن در میان است که هم متن را بشناسید هم سند. باید دریابید در چه شرایط زمانی و انگیزشی سند شکل گرفته و ثبت شده است؟ لذا تلاقی این اسناد با یکدیگر، راستی‌آزمایی و میزان صحت آنها را دقیقا نشان می‌دهد و تناقضات آنها را عیان می‌کند. لذا این کاری است که یک محقق باید با دقت و مهارت خودش دریابد و انجام دهد.

او افزود: علاوه بر اهمیت سند در پژوهش‌های تاریخی، توان تحلیل پژوهشگر است که بتواند با علم، دانش و اجتهادی که نسبت به زمان وقوع رویداد دارد، برای مثال در نگارش تاریخ کربلا هم باید ابی‌مخنف بخوانیم هم این ابن اعثم کوفی. در کنارش اهل‌بیت را بشناسیم بنی‌امیه، بنی‌عباس، جامعه عربی ونظام قبایلی تا بتوانیم ترکیب لشکر این‌سو و آن‌سو را خوب تحلیل کنیم تا بتوانیم شناخت جامعی از موضوع برآمده از اسناد و دیگر پاک و پاکیزه از اغراض سیاسی و در یک فضای آزاد و روشن بتوانیم شرایط را تحلیل کنیم. البته در اینجا قدرت تحلیل نویسنده نیز فوق‌العاده تأثیرگذار است. 

رئیس مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی عنوان کرد: باید مؤلف و تاریخ‌نگار مجتهد در موضوع باشد و به جایی رسیده که توان نظر دادن داشته باشد. منظور از این‌که مجتهد در موضوع باشد، یعنی آن‌قدر زوایای پیدا و پنهان و لایه‌های زیرین را بررسی کرده و اسناد مرتبط را دیده و نظرات مربوط به موضوع را خوانده باشد. به طوری که خودش صاحب رای شود و از میان آراء تنها ناقل رای این و آن نباشد، بلکه خودش همه آراء را مطالعه کند، همه را درهم بیامیزد و یک تحلیل همه جانبه استخراج کند.

او ادامه داد: موضوعی که باید به آن اشاره کنم که وظیفه ناشر و مؤسسات علمی و پژوهشی است که وقتی اسباب و لوازم تحقیق و پژوهش فراهم آمد و کتابی بر پایه تحقیقی درست به نگارش درآمد، باید روی متن مؤلف کار شود. در هر نشر باید ناظران و ارزشیاب‌هایی حضور داشته باشند که کتاب‌ها را قبل از چاپ مطالعه کنند و نظر دهند و درباره آن بحث کنند. ایراد کار را بگیرند و آن را نقد کنند قبل از اینکه به انتشار دربیاید. دیگر اینکه کتاب را به آرایه‌های ویرایشی از لحاظ متن و محتوا و راستی‌آزمایی مجهز کنند. متأسفانه کتابی که تنها نقل‌قول باشد و گاهی همان امانت در نقل قول هم رعایت نشود، کار محققانه نیست. لذا یک کتاب تحقیقی و پژوهشی باید از صافی‌های متعدد بگذرد تا یک متن به لحاظ متن و محتوا دقیقا ویرایش شود. 

این مقام فرهنگی بیان کرد: کتاب «سازمان سیاسی بهائیت» که کتاب سال شد، تقریبا چهار سال مؤلف در تحقیق و نگارش آن زحمت کشید. چهار سال هم مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی زمان صرف ویرایش کتاب کرد. آن‌قدر کتاب بالا و پایین رفت و مطالب آن بررسی و ویرایش شد تا به انتشار درآمد. در این روند خیلی از مؤلفان گله دارند که چرا این‌قدر ویرایش کتاب‌ها زمان‌بر است؟ آن موقع پاسخ می‌دهیم اگر قرار است کتابی چاپ و دیده شود، باید روی آن زمان صرف شود تا به صورت اثری شایسته دربیاید. 

حجت‌الاسلام خزائی گفت: در نهایت ویرایش دستوری کتاب‌ها، صفحه‌آرایی، فونت، ارجاعات، هماهنگی متن با فرهنگستان از لحاظ نوع ویرایش و مدل کتاب که جامعه علمی و پژوهشی می‌پذیرد و حتی طرح جلد، قطع و کاغذ کتاب همه دست به دست هم می‌دهد تا یک کتاب در هئیت بررسی(ژوری) امتیاز می‌گیرد و کتاب سال می‌شود و توجه و اقبال دیگران را به خود جلب می‌کند. 

او با اشاره به راه‌اندازی بانک حاتم بیان کرد: درباره ارائه اسناد به پژوهشگران در مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی اینجا رسما اعلام می‌کنم که هر پژوهشگری با هر سلیقه و گرایشی از هر نقطه کشور مراجعه کنند هر تعداد اسناد داشته باشیم در اختیارشان قرار می‌دهیم. اسناد ما طبقه‌بندی شده نیست و برای انتشار به دست ما رسیده است. در همین زمینه باید بگویم ما یک بانک اطلاعات به نام حاتم درست کردیم که شامل تعداد زیادی از کتاب‌ها و اسناد است که قابلیت جست‌وجو دارد. البته این بانک روز به روز در حال تکمیل شدن است.