به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) در اصفهان، میزگرد تخصصی «راهکارها و خلاقیت زن ایرانی برای مقابله با کشف حجاب رضاخانی» به میزبانی مجله تخصصی جنسیت و جامعه «اقلیما»، عصر پنجشنبه در کتابخانه بانو امین برگزار شد.
 
در ابتدای این جلسه نرگس لقمانیان، نویسنده و پژوهشگر کتاب «خانه‌تاب»، سیری در فرهنگ عامه مردم اصفهان در سال‌های 1314 تا 1320، اظهار کرد: پروژه تاریخ شفاهی کشف حجاب اصفهان در سال 1398 کلید خورد و با روزهای کرونا مواجه شد. به همین دلیل خانواده‌های افراد میانسال که با آنها قصد مصاحبه داشتیم، از ورود ما به منازل جلوگیری می‌کردند. از طرفی، برای ما مصاحبه حضوری مهم بود و نمی‌خواستیم با سوژه‌ها تلفنی صحبت کنیم.
 
لقمانیان با بیان اینکه انتخاب جامعه آماری روش گلوله برفی پیش رفت، بیان کرد: یک نفر را پیدا و با او مصاحبه می‌کردیم و از او می‌خواستیم افراد دیگری را به ما معرفی کند. به همین صورت، این کار پیش رفت تا اینکه در نهایت با 230 سوژه در شهر اصفهان و شهرهای اطراف در حدود 200 ساعت مصاحبه کردیم که اغلب حضوری بود.
 
این پژوهشگر ادامه داد: در کتاب «خانه‌تاب» ما 30 نفر از این 230 راوی را که خیلی شاخص بودند و اطلاعات خوبی به ما داده بودند و می‌شد آن را به یک داستان نیمه بلند تبدیل کرد، انتخاب کردیم. ویژگی این 30 روایت این بود که شخصیت و بوم و فضا و معماری را با خود داشت و به وسیله اینها می‌توانستیم شخصیت‌پردازی کنیم. این کتاب روایت این 30 راوی از سال‌های 1314 تا 1320 است.
 
لقمانیان در خصوص موضوعاتی که حین پژوهش برای این اثر به آن رسیدند، گفت: ما برای این پروژه مطالعات زیادی کردیم و به کشکولی از موضوعات رسیدیم شامل قانون متحدالشکل شدن لباس در اصفهان که شامل ممنوعیت حجاب و عبا و عمامه در اصفهان بود، ممنوعیت روضه، ورود لهستانی‌ها به ایران، سربازی اجباری، انتخاب فامیل، خیابان‌کشی، وجود کارخانه‌های نساجی و تعطیل شدن حجره‌های کوچک پارچه‌بافی در بازار و نیز فعالیت یهودی‌ها در مجله جوباره اصفهان. آن موضوعاتی که برای ما شاخص‌تر و پرخاطره‌تر بود، جدا کردیم و در «خانه‌تاب» آوردیم. این خاطرات شامل قانون متحدالشکل شدن لباس، ممنوعیت روضه و قحطی 1320 همزمان با جنگ جهانی دوم بود.
 
می‌خواستیم بدانیم تعامل زنان با قانون کشف حجاب چگونه بوده است
 
او در خصوص قانون محدودیت حجاب بیان کرد: سال 1314 قانون متحدالشکل شدن لباس و ممنوعیت چادر و چاقچور و شلیته و هر نوع لباس محلی و اصیل در هر شهری ابلاغ شد. اسنادی در کتاب آورده‌ایم که در روستاها ابلاغ شده بود که زنان و مردان لباس محلی نپوشند. طبق این قانون الزامی بوده که همه مردم در همه شهرها و روستاها لباس متحدالشکل داشته باشد.
 
لقمانیان ادامه داد: این یک نگاه از بالا به تاریخ بود و ما همیشه این موضوعات را شنیده‌ایم. اما نگاه ریزبینانه به تاریخ به ما کمک می‌کند تا بدانیم زن‌ها با این قانون چه برخوردی داشته‌اند و تعامل خانواده‌ها با این قانون چگونه بوده است.
 
او در خصوص ایجاد محدودیت قانون کشف حجاب برای زنان گفت: این قانون محدودیت‌های بسیاری برای زنان ایرانی ایجاد کرد. طبق اسنادی که در این کتاب آورده‌ایم، تدریس معلم‌های محجبه در مدارس ممنوع بوده است. همچنین برای دانش‌آموزان نیز این قانون اجباری بوده. روایت‌هایی را در سوژه‌ها داشتیم که به همین دلیل ترک تحصیل کردند. در آن زمان مدارس دخترانه‌ای هم بوده که دانش‌آموزان از روی پشت‌بام‌ها به مدارس می‌رفتند تا آژان‌ها آنها را پیدا نکنند.
 
زندگی پویای زنان خانه‌نشین
 
لقمانیان بیان کرد: دسته ای از خانم‌ها تغییر لباس ندادند؛ اما زندگی‌شان تغییر شکل یافت و دسته زیادی از بانوان در آن برهه خانه‌نشین شدند. اما در خانه آنها چه می‌گذشته؟ وقتی می‌گوییم زن خانه‌نشین شده، به نظر منفعلانه می‌آید. اما او در خانه پویا بوده. مثلا پارچه‌های قدیمی اصفهان می‌بافته؛ مثل کرباس‌بافی و کیش‌بافی یا همان کش‌بافی.

نویسنده و پژوهشگر «خانه‌تاب» در خصوص اوضاع بازار پارچه در آن زمان اظهار کرد: سمت دیگری از ماجرا فعالیت چهارده کارخانه بزرگ نساجی در اصفهان است. اصفهان آن سال‌ها از لحاظ تولیدات گسترده پارچه به منچستر ایران معروف بوده است. اغلب این پارچه‌ها فاستونی بودند و برای دوخت کت و شلوار استفاده می‌شده. در مقابل، روایت‌ها نشان از قحطی پارچه چیت و چادر در اصفهان بوده که در رقابت با این کارخانه‌ها تطعیل شده بودند. در کنار اینها، زنانی بودند که کیش‌بافی می‌کردند یا کرباس می‌بافتند و به بازار عرضه می‌کردند.
 
لقمانیان در خصوص این سوال که بافتن این پارچه‌ها نیاز به امکانات و تجهیزات و مهارت داشته و با وجود اجرای آن قانون، اینها چطور تامین می‌شده، گفت: در روایت‌ها بسیار شنیدیم که بعضی از افراد قبل از روشن شدن هوا و طلوع آفتاب، مواد اولیه بافت این پارچه‌ها را خانه به خانه به دست زنان می‌رساندند و کارهای آماده را تحویل می‌گرفتند.
 
او ضمن بیان اینکه یکی دیگر از فعالیت‌های زنان در آن ایام گیوه‌بافی بوده، افزود: دسته دیگری از کارهای زنان، پاک‌کردن پسته برای گز سلامتیان بوده که در آن زمان بسیار مشهور بوده است. همچنین تدریس قرآن که به دختربچه‌های همسایه که در خانه آن خانم جمع می‌شدند و قرآن می‌آموختند.
 
پشت‌بام و زیرزمین، محل عبور و مرور بانوان
 
این نویسنده راهکارهای زنان را برای خروج از خانه به مختصات بومی شهر و نیز زیست جمعی شهر مربوط دانست و ادامه داد: زن‌هایی که می‌خواستند فعالیت اجتماعی کنند یا مجبور بودند برای خرید یا حمام از خانه بیرون بیایند، رهکارهایی داشته‌اند. یک سری از راهکارها مربوط به مختصات بومی آن شهر است. در اصفهان خانه‌ها به هم چسبیده بودند و به هم راه داشتند. بسیاری از زنان از راه پشت‌بام‌ها رفت‌وآمد و از دار قالی به عنوان نردبان استفاده می‌کردند. همچنین در آن سال‌ها در اصفهان یک راه زیرزمینی وجود داشته که از ساخت و قدمت آن اطلاعاتی نداریم. به آن راه زیرزمینی «نقب» می‌گفتند که در محله بیدآباد بوده و یک طرفش به منزل آیت‌الله خادمی می‌رسیده که زنان برای عبور و مرور از آن استفاده می‌کردند.
 
لقمانیان درباره زیست جمعی عنوان کرد: در آن زمان، در بعضی از مناطق، اعضای یک فامیل در یک کوچه یا بن‌بست یا محله زندگی می‌کردند. بانوان این فامیل شب‌ها که آژان‌ها حضور نداشتند، حمام محل را قرق می‌کردند و تا پیش از طلوع آقتاب به خانه‌ها بازمی‌گشتند.
 
او در جواب این پرسش که «آیا خانم‌ها در طراحی لباس کار خاصی کرده‌اند تا بتوانند از قانون محدودیت حجاب فرار کنند؟»، بیان کرد: یکی از راهکارها برای فعالیت اجتماعی، پوشیدن پالتوهای گشاد و بلندی بوده که نشان نمی‌داده جنسیت یا سن چیست. به اضافه یک کلاه بزرگ که بند ضخیمی داشته که زیر چانه بسته می‌شده و گردن را می‌پوشاند.
 
همدلی، عامل اصلی دوام زنان در آن دوران سخت
 
پژوهشگر کتاب «خانه‌تاب» با اشاره به حضور پررنگ و کمک‌کننده بچه‌ها در آن برهه گفت: بچه‌ها خریدهای خانه را انجام می‌دادند یا زودتر از مادر به کوچه می‌رفتند و محله را بررسی می‌کردند تا ببیند آژان‌ها حضور دارند یا نه. با این حال، رفتن به کوچه کار خطرناکی بوده و اغلب رفت و آمدها از پشت بام‌ها یا خانه‌ها انجام می‌شده. همچنین آن زمان دعا و توسل میان خانم‌ها خیلی گسترده بوده و عامل اصلی دوام زنان در آن روزگار سخت، همدلی با یکدیگر بوده است.
 
مقاومت توأم با خلاقیت
 
در ادامه فائزه دره‌گزنی، نویسنده و پژوهشگر کتاب «ننگ‌سالی» که شامل تاریخ شفاهی محله علی‌قلی‌آقای اصفهان است، گفت: خلاقیت بانوان در زمان کشف حجاب بحث مبسوطی است. زنان با محدودیتی مواجه بوده‌اند که با عرف و شرع و سنت در تقابل بوده و اکثریت جامعه آن را برنمی‌تافته.
 
او با بیان اینکه در جریان کشف حجاب، زنان مقاومت‌های توأم با خلاقیت داشته‌اند، بیان کرد: زن‌نگاشته‌هایی که از دوران پهلوی دوم داریم، یعنی مطالبی که درباره زنان نوشته شده، شامل دو دسته است. یکی برجسته کردن زنان پیش از اسلام و دیگری کالاسازی زنان. فعالیت کانون بانوان از دوران پهلوی اول شروع شد؛ اما روشی که در کشف حجاب پهلوی اول اعمال شد، توأم با خشونت و زور بود که در پهلوی دوم اینطور نبوده. در پهلوی دوم برای کشف حجاب جنگ نرم صورت گرفته و محمدرضا پهلوی توفیق بیشتری در این قضیه به دست آورد.
 
کشف حجاب را در حد واقعه گوهرشاد می‌دانیم
 
دره‌گزنی ادامه داد: وقتی وارد این پروژه شدیم، فهمیدیم این بحث چقدر مغفول مانده و چقدر زنان حرف‌های ناگفته زیادی دارند. این سؤال برای ما پررنگ بود که چرا با گذشت بیش از هشتاد سال از آن دوران، هنوز روایت‌های زنانه و روایت‌هایی درباره زنان را از فضای آن روزگار نشنیده‌ایم و کشف حجاب یک موضوع تاریخی در حد اشاره به واقعه گوهرشاد بوده است.
 
او به چند راهکار زنان برای عبور از چالش کشف حجاب اشاره و بیان کرد: در این راه عده‌ای خانم‌ها را داشتیم که خانه‌نشینی را انتخاب کردند. اما در کنارش خانم‌هایی بودند که راه دیگری را انتخاب کردند. سوژه‌هایی بودند که بچه‌شان گم شد و زن مجبور شد به کوچه برود و دنبال بچه‌اش بگردد. خیلی از خانم‌ها قرارهای جمعی با هم داشتند و دچار چالش بودند.
 
این نویسنده با اشاره به روش‌های زنان در آن دوران اظهار کرد: یکی از روش‌ها کشیک دادن خود خانم‌ها بوده که نشان از هماهنگی و اتحاد میانشان دارد. بعضی از خانم‌ها پشت در منازل در حالت آماده‌باش بودند و مراقبت می‌کردند و به هم با نشانه‌ها خبر می‌دادند. گاهی مردان هم کمکشان می‌کردند.
 
نقش حمایتی آقایان را نمی‌شود نادیده گرفت
 
او در خصوص حضور مردان برای حمایت از زنان گفت: گاهی مردان جلوتر در کوچه‌ها می‌رفتند و آژان را دست‌به‌سر می‌کردند. زنان همچنین از درشکه استفاده می‌کردند. یکی از سوژه‌ها که بعد از چند ماه می‌خواسته برود به دیدن مادرش، پشت صندلی درشکه قایم شده.
 
نویسنده کتاب «ننگ‌سالی» ضمن ذکر این نکته که نقش آقایان را نمی‌شود نادیده گرفت، گفت: در آن وضعیت، زنان برای لغو قانون کشف حجاب نذر کردند. یکی از سوژه‌ها می‌گفت تعدادی از بانوان نذر کردند که به زینبیه اصفهان بروند و برای رفع این محدودیت دخیل ببندند که رفت و برگشت به زینبیه خودش یک چالش بزرگ و جداگانه است.

در خلال این میزگرد، محققان تاریخ شفاهی از اهواز، سبزوار، کاشان و شیراز بخشی از پژوهش‌های منتشرنشده خود را در خصوص راهکارها و خلاقیت بانوان آن مناطق در دوران کشف حجاب رضاخانی با حضار در میان گذاشتند.