سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): بوشهر یکی از مناطقی است که دارای موسیقی آیینی و آیین‌های مذهبی متعدد و متنوعی است که در مناسبت‌های مختلف مذهبی حضور و نمود چشمگیری دارند. این آیین‌ها که با باورها، سنت‌ها و بافتار فرهنگی جنوب پیوند تنگاتنگی دارند، اغلب با هنر موسیقی و متعلقات آن دمساز شده و بر مبنای بینش و آگاهی دینی رخ عیان می‌کنند.

ماه محرم در این استان شور و حال وصف‌ناشدنی دارد؛ آیین‌های موسیقایی و مذهبی پررنگ‌تر از هر زمانی در محلات شهر جان می‌گیرند و دل‌ها را به کربلا می‌برند. دوستداران حسین (ع) سینه‌زنان و اشک‌ریزان با نوای سنج و دمام، غمین و نالان به عزاداری می‌پردازند و با نوای حزین نوحه و شوره مویه سر می‌دهند.

روح‌الله (آکا) صفوی، نویسنده و پژوهشگر موسیقی آیینی در خصوص آیین‌های عزاداری حسینی به خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در بوشهر گفت: آیین عزاداری مردم بوشهر منحصربه‌فرد است؛ اما از میان همه آیین‌هایی که در ایام محرم و صفر در این استان برگزار می‌شود، سینه‌زنی بوشهری به‌دلیل برخورداری از جلوه‌های نمایشی و موسیقایی، جایگاه خاصی نزد مردم بومی و دیگران دارد.

وی ادامه داد: این آیین مقدماتی دارد که مرحله به مرحله باید اجرا شده تا به بخش اصلی مراسم رسید. در گذشته که وسایل ارتباط جمعی نبوده یا کم بوده، به ترتیب با ذکرخوانی، نوحه پامنبری، روضه‌خوانی سنتی و سنج و دمام‌زنی مردم برای حضور در مراسم سینه‌زنی خبردار شده، سپس پیشخوان به نوحه‌خوانی می‌پرداخت تا با ورود نوحه‌خوان اصلی به مجلس عزاداری، سینه‌زنان که دایره‌وار و با نظم خاصی صف‌های سینه‌زنی را تشکیل داده بودند، به سینه‌زنی با ریتم خاص و هماهنگی بپردازند. در این آیین هم دست و هم پا حرکت دارد که با توجه به ریتم نوحه‎‌ها حرکت آن‌ها تنظیم و هماهنگ می‌شود.

جلوه‌های زیبایی شناختی ‌زنی سنتی بوشهری

به عقیده صفوی، سینه‌زنی سنتی بوشهری به این دلیل یک آیین منحصربه‌فرد و خاص تجمیعی به شمار می‌رود که دارای ریتم است و از جلوه‌های زیباشناختی و آیینی برخوردار است. این ویژگی‌ها موجب شده که هر ساله ماه محرم پذیرای خیل عظیمی از گردشگران فرهنگی در استان باشیم که برای مشارکت و تماشای این آیین مردمی باشکوه رنج سفر و گرمای بوشهر را به جان می‌خرند تا شور و دلدادگی جنوبی‌های دوستدار امام حسین (ع) را از نزدیک ببینند.

این پژوهشگر موسیقی آیینی و آیین‌های مذهبی ادامه داد: سینه‌زنی سنتی بوشهری در چند بخش اجرا می‌شود. یکی از قسمت‌های شورانگیز و بسیار تاثیربرانگیز این مراسم «بُر حیدری» است که با اعلام نوحه‌خوان اصلی و خواندن نوحه‌های «شب عاشورا است امشب» یا «وای حسین کشته شد» یا «شب سوم حسین است» سینه‌زنی وارد این مرحله می‌شود. در این مرحله دو یا چند صف کوچک تشکیل شده و سینه‌زنان در حالی دست بر شانه یکدیگر دارند، همگام با ریتم نوحه‌ها با حرکت موزون پا به حرکت در می‌آیند. سپس به دستور سرخوان‌ها، دسته‌ها روبه‌رو هم ایستاده و در حالی که شال کمر یکدیگر را گرفته‌اند، به سینه‌زنی می‌پردازند. این بخش از چنان شور و وجدی عارفانه برخوردار است که سینه‌زنان را از حال و قال دنیای مادی فارغ می‌کند.

وی در خصوص نوحه‌هایی که در این قسمت خوانده می‌شود، بیان کرد: در بر حیدری، نوحه‌هایی چون «ایا مولا»، «ایا مظلوم» یا «گُل یا حسین» خوانده می‌شود که بیشتر  مهیج هستند. این نوحه‌های بیشتر دارای بیانی محاوره‌ای و جملات موسیقایی کوتاه هستند.

صفوی به نوحه‌های رایج در مراسم سینه‌زنی سنتی بوشهر اشاره و تصریح کرد: نوحه‌هایی که در قسمت اول سینه‌زنی از سوی پیشخوان‌ها اجرا می‌شود، نوحه‌های رایج‌تری هستند اما نوحه‌هایی که از سوی نوحه‌خوان اصلی اجرا می‌شوند، اشعار و سوگ‌سروده‌های شاخصی هستند که دربردارنده پیام و مضامینی مبتنی بر بینش دینی و شهادت شهدای کربلاست. نکته جالب این‌جا این است که در قسمت اصلی سینه‌زنی از سوی نوحه‌خوان، هر شب نوحه‌هایی خوانده می‌شود که با موضوع آن شب مرتبط است. برای مثال،  در شب هفتم، نوحه علی اکبر، در شب هشتم، نوحه حضرت قاسم، در شب نهم نوحه حضرت (ع) و در شب دهم؛ یعنی عاشورا نوحه امام حسین (ع) خوانده می‌شود.

نویسنده کتاب «ورار» افزود: در خصوص آوازهای محلی استان بوشهر کتابی در دست نگارش دارم که الان در حال گردآوری و تکمیل اطلاعات و مستندات است. بزرگ‌ترین بخش این کتاب مربوط به نوحه‌ها و آوازهای مذهبی است که در ایام سوگواری امام حسین (ع) و سایر امام معصوم (ع) در میان مردم بومی رواج دارند. این آوازها با نگاهی مردم‌شناختی و بازنمایی ابعاد زیباشناختی و نگرش مذهبی مردم این خطه در حال پردازش و مستندنگاری هستند.

صفوی سپس سینه‌زنی سنتی بوشهری را یکی از اصیل‌ترین آیین‌های عزاداری حسینی در کشور معرفی و تصریح کرد: این آیین تلفیقی از موسیقی، باور و مذهب و اندیشه است و در اجرا چنان شکیل و منسجم است که ناخودآگاه مخاطب را با خود همراه می‌کند. این آیین افزون بر استان بوشهر، امروزه در استان خوزستان به‌ویژه در شهر آبادان اجرا می‌شود؛ چراکه حدود 70 درصد ساکنان این شهر دارای ریشه و اصالتی بوشهری هستند.

سینه‌زنی سنتی بوشهر

وی تاکید کرد: ناخدا عباس دریانورد، نخستین کسی بود که سینه‌زنی سنتی بوشهری را به همین شکلی که تا امروز اجرا می‌شود، ترویج داد. وی کاپیتان کشتی بود. وقتی دریا توفانی است، اگر از ساحل به آن نگاه کنیم با موج‌های خروشانی مواجه می‌شویم که در اوج توفان، بی‌قرار و پریشان بر ساحل کوبیده می‌شوند تا زمانی که توفان از نفس بایستد. دریانورد دقیقا در طراحی سینه‌زنی بوشهری با الهام از ریتم موج‌ها در روزهای توفانی از طغیان تا لحظه رسیدن به آرامش بهره گرفته است. همین ریتم و حرکت منسجم و یکدست دسته‌های سینه‌زنی و اوج و فرود آن موجب شده که این آیین یکی از شاخص‌ترین و کم‌نظیرترین آیین‌های عزاداری در جنوب کشور شناخته شود که امروزه اغلب از سوی استان‌های جنوبی مورد تقلید قرار می‌گیرد.

وی در ادامه به دیگر نوحه‌خوان‌های قدیمی و تاثیرگذار بوشهری اشاره و بیان کرد: پس از مرحوم ناخدا دریانورد؛ محمد شریفیان نیز نقش موثری در نوحه‌خوانی سنتی داشت. سپس با آمدن جهانبخش کردی‌زاده آوازه عزاداری بوشهری در کشور پیچید. زنده‌یاد کردی‌زاده که در میان مردم بومی به «بخشو» مشهور شد، صدا و استعداد خدادادی بود که انگار فقط برای نوحه‌خوانی آفریده شده بود؛ حجم و گیرایی صدا و تسلط وی در اجرا دست به دست هم داد تا شهرت ملی در نوحه‌خوانی پیدا کند.

صفوی سپس مصطفی گراشی را تاثیرگذارترین نوحه‌خوان کنونی استان بوشهر معرفی کرد و گفت: وی بازماندۀ همان نسل درخشان نوحه‌خوانان جنوبی است که موجب شده اصالت و ماهیت مراسم سینه‌زنی بوشهری حفظ شده و بدعتی بدان وارد نشود. البته نوحه‌خوان‌های جوانی هم مثل ایمان میرشکاری، محمدی‌باغ‌ملائی، غریبی و دشتی هم داریم که با خوانش نوحه‌های اصیل بوشهری سعی در اجرای این آیین کهن و قدمت‌دار بوشهری دارند. البته این نوحه‌خوانان گاه از نوحه‌های جدیدی هم استفاده می‌کنند که متناسب با فضای این مراسم است و تهدیدی برای آن به شمار نمی‌رود. خوشبختانه نوحه‌خوانان و متولیان برگزاری این مراسم اهتمام ویژه‌ای به برگزاری این مراسم به شکل صحیح آن دارند تا بدعتی در آن وارد نشود.