سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): موسی نجفی در همایش ملی «شیخ شهید فقیه تهران دیده‌بان ایران» که سه‌شنبه 10 مرداد در مجموعه فرهنگی شهدای انقلاب برگزار شد، گفت: انقلاب اسلامی و نهضت مشروطه به هم شبیه هستند اما انقلاب اسلامی بالاتر از آن است که به تمدن اسلامی دست پیدا کرد، نهضت مشروطه به شکلی پیش رفت که قرارداد ۱۹۱۹ آن را تحت شعاع قرار داد.

او افزود: شیخ فضل‌الله به عنوان یک عالم در مشروطه مشروعه به نقص مشروطه پی برد و درصدد اصلاح آن برآمد نه براندازی آن برخلاف آنچه که دشمنانش می‌گویند.

این استاد دانشگاه عنوان کرد: وقتی از شیخ فضل‌الله نوری صحبت می‌کنیم از سه مرحله سخن می‌گوییم، نخست همه شخصیت‌ها به نهضت گره می‌خورند اما این گره‌خوردگی مستقل است و از خودش نظریه دارد و موضوع دیگر شهادت شیخ است که سایه بر شخصیت او انداخته است و مظلومیتی داشت که باعث شد آرا و نظراتش درست بررسی نشود. 

موسی نجفی گفت: ماجرای مشروطه و مشروطه مشروعه شیخ فضل‌الله نوری مهم است به طوری که در دهه پنجم انقلاب نکاتی برای ما دارد. برخی از شخصیت‌ها کشش آن را نداشتند که در دهه پنجم دیده شوند چنانکه امروز آیت‌الله بروجردی و شیخ عبدالکریم حایری دیده می‌شوند. شیخ فضل‌الله در اوایل انقلاب خوب دیده شد و امروز در دهه پنجم انقلاب هم دیده می‌شود. چون شخصیت شیخ برای هویت انقلابی ما و انقلاب هویتی نکات خوبی در بر دارد. 

او ادامه داد: امروز شیعه بخشی از هویت ماست و علما در جامعه عمیق شیعه بروز و ظهور دارند و در جامعه سیاسی می‌تواند به اصلاحات خوبی دست بزنند. در این موضوع اندیشه‌های شیخ فضل‌الله هنوز کاربرد دارد. برخلاف آنکه شخصیت او را در مسیر براندازی مشروطه قلمداد کردند در حالی که او در صدد اصلاح آن با مشروطه مشروعه برآمد و با یک جریان مهندسی شده اجازه نداد که مشروطه به هویت انقلابی دست پیدا کند و همین موضوع باعث شد که تاریخ ایران در این مرحله متوقف شود. در حالی که شیخ می‌دانست که مشروطه نیازمند ایده و برنامه است و درصدد برآمد که نهضت را از این آفت حفظ کند اما جریان نوگرا این اجازه را ندادند.

شیخ فضل‌الله و نهاد دین و سلطنت

مصطفی تقوی‌مقدم در مقاله «شیخ فضل‌الله و نهاد دین و سلطنت» گفت: در دوره مشروطه برای حفظ تکامل ایران تعاملی میان علما و شاه بود. در طی جریاناتی اتفاقی به نام مشروطه روی داد و در یک تضارب علما توانست مشروطه را رقم بزنند. وقتی مشروطه محقق شد که طی آن ساختار سیاسی کشور تغییر کرد و نهادی به نام مجلس در کنار نهاد سلطنت قرار گرفت که حاکمیت سیاسی کشور را دو پایه کرد و فقهای شیعه مشروطه را پذیرفتند همچنان تعامل خود را با حکومت حفظ کنند.

او افزود: بنابراین مسئله مهم پس از پیروزی مشروطه نهادینه کردن آن بود که طی آن اتفاقاتی روی داد و شرایط دیگری را رقم زد و جریانی ظهور کرد که این تعامل چهارصد ساله سلطنت و دین را تحت تأثیر انقلاب فرانسه قبول نداشت در حالی که شرایط در ایران وضعیت به شکل دیگری بود. 

این پژوهشگر تاریخ عنوان کرد: جریان نوگرا درصدد تقابل با نهاد دین و سلطنت برآمد و در میان شیخ فضل‌الله نوری متوجه این مسئله شد که مسئله اصلی تهدید نهاد دین بعد ار سلطنت شد و از آنجا که مشروطه چنان قدرتی نداشت که نهاد سلطنت را کنار بزند و استبداد آن را مهار کند، در این بین میان علما هم آرا متفاوت بود و اما شیخ شهید درصد برآمد که منطق تعاملی تاریخی را پیاده کند.

وی ادامه داد: هر چند شاه انحراف داشت اما شیخ که خود را اساس مشروطه می‌دانست درصدد برآمد که جریان نوگرا را مهار کند و در کنار شاه ماند و تعامل تاریخی را ادامه داد و اما مخالفانش چنان گفتند که شیخ درصدد حفظ شاه مستبد است و نابودی مشروطه و اتهامات تاریخی بسیاری به او زدند اما شیخ تلاش داشت که مشروطه مشروعه شود اما در نهایت به اعدام شیخ منجر شد. بعدها این موضوع را رواج دادند که دعوای علما بر سر مشروطه مشروعه بود اما در حالی که شیخ توانست اصل نظارت فقها بر قوانین تصویب شده را به دست بیاورد.