به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، شمار منابع و مآخذي كه درباره انقلاب مشروطيت ايران نگاشته شده‌اند (شامل پژوهش‌ها، خاطرات، اسناد، تك‌نگاري‌ها، تحقيقات ادبي و...) آنچنان گسترده است كه حتي بررسي عناوين مهم آن نيز كاري دشوار به نظر مي‌رسد. كتابشناسي مختصري كه «حافظ فرمانفرمائيان» در ساليان پيش فراهم كرده بود (1345)، يا آنچه علي پورصفر به نام «كتابشناسي انقلاب مشروطيت» (مركز نشر دانشگاهي– 1373) منتشر كرد، تنها گوشه‌اي از انبوه كتاب‌ها و مقالاتي است كه پيش روي محققان آن دوره از تاريخ ايران قرار دارد. با اين همه هنوز تحقيق و تحليلي جامع و فراگير، كه همه جوانب سياسي و اجتماعي انقلاب مشروطيت را در بربگيرد، صورت نگرفته است.
گاه ملاحظات شخصي، غرض‌ورزي‌هاي سياسي، تمايلات حزبي و موارد ديگر، نويسندگان و پژوهندگان مشروطيت را دچار برداشت‌هاي نادرست و كم و كاستي‌هاي فراوان كرده است. خوشبختانه در سال‌هاي اخير تعداد فراواني از اسناد مشروطيت و حوادث پس از آن، به شيوه‌اي طبقه‌بندي شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است.
به ويژه چاپ خاطرات مرداني كه خود در حوادث مشروطيت دست داشته‌اند، دسترسي علاقه‌مندان به منابع پايه‌اي مشروطيت را ميسر ساخته است. اما اين نيز گفتني است كه متاسفانه برخي از رجال نقش‌آفرين آن دوره از بازگويي بي‌پرده خاطرات خود سرباز زده‌اند، يا آنچه نوشته‌اند دربردارنده همه حقايق نيست. براي نمونه مي‌توان به كتاب «خاطرات احتشام السلطنه» اشاره كرد كه مي‌توانست بسيار پر بارتر و حاوي مطالب ارزنده‌تري باشد.
خاطرات و روزنوشت‌هاي مشروطه
شماري از كتاب‌هاي مرجع انقلاب مشروطيت به خاطرات رجال آن روزگار مختص است. ويژگي عمده اين دست كتاب‌ها در اين است كه نويسندگان‌شان خود درگير رويدادها بوده‌اند و برخي از آنان حضور تاثيرگذاري در حوادث داشته‌اند. «روزنامه خاطرات قهرمان ميرزا عين‌السلطنه»، كه به تازگي در ده جلد و به كوشش ايرج افشار و مسعود سالور منتشر شده است، روزنگاري مولف از حوادث ايران است.
اين خاطرات از اواخر دوره ناصرالدين شاه آغاز مي‌شود و تا مهرماه ۱۳۲۴ خورشيدي، به مدت ۶۵ سال را در بر مي‌گيرد. جلد سوم خاطرات عين‌السلطنه به رويدادهاي مشروطيت اختصاص دارد. ارتباط نويسنده با دربار، اطلاعات او را در جايگاهي برتر نسبت به منابع مشابه قرار مي‌دهد.
بي‌گمان نمي‌توان به بررسي حوادث مشروطيت پرداخت و از كتاب ۴ جلدي «حيات يحيي» نام نبرد. نويسنده آن؛ ميرزا يحيي دولت‌آبادي، از رهبران تجددخواه انقلاب بود و در بسياري از رويدادهايي كه به تكوين مشروطيت انجاميد، نقش داشت. كتاب او با حوادث پيش از انقلاب مشروطيت آغاز مي‌شود و تا رخدادهاي جنگ جهاني اول و تاثير آن بر حوادث ايران و انقراض سلسله قاجاريه، ادامه مي‌يابد.
«روزنامه خاطرات شرف‌الدوله» نوشته ميرزا ابراهيم‌خان شرف‌الدوله كلانتري، نماينده آذربايجان در مجلس اول، براي آشنايي با طرز فكر و مواضع نمايندگان مجلس مشروطه از منابع قابل يادآوري به شمار مي‌رود. اين كتاب در سال ۱۳۷۷ به كوشش يحيي ذكاء چاپ شده است.
«تاريخ انقلاب آذربايجان و بلواي تبريز» تاليف حاجي محمدباقر ويجويه‌اي را نيز مي‌توان در شمار كتاب‌هاي خاطرات رجال مشروطيت ياد كرد. اين كتاب به حوادث جنگ تبريز، شرح پايداري و مبارزات مشروطه‌خواهان عليه استبداد در فاصله ميان ۲۳ جمادي‌الاول تا اول ذيحجه سال ۱۳۲۶ هجري قمري مي‌پردازد. توصيف دقيق نويسنده از آن رويداد، خاطراتش را كم‌مانند مي‌سازد. علي كاتبي اين كتاب را در سال ۱۳۵۵ چاپ كرده است.
«خاطرات و خطرات» مخبرالسلطنه هدايت نيز از منابع معتبر و مشهور مشروطيت است اما اهميت آن بيشتر به حوادث پس از مشروطه دوم باز مي‌گردد. نثر كوتاه و تلگرافي نويسنده او را از پرداختن دامنه‌دارتر به رويدادها باز داشته است. با اين همه نمي‌توان به تاريخ مشروطيت ايران پرداخت و از كنار چنين مرجع گرانبهايي ناديده گذشت.
در اينجا مي‌توان فهرست وار به كتاب‌هاي «خاطرات احتشام‌السلطنه» به كوشش محمدمهدي موسوي– ۱۳۶۷)، «خاطرات من» نوشته اعظم قدسي ۱۳۴۹)، «روزنامه اخبار مشروطيت و انقلاب ايران» احمد تفرشي حسيني (به كوشش ايرج افشار– ۱۳۵۱)، «خاطرات صدرالاشراف» به قلم محسن صدر– ۱۳۶۴) نيز اشاره كرد.
شرح حال رجال و مردان سياسي
شمار ديگري از كتاب‌هاي مرتبط با مشروطيت آنهايي هستند كه به شرح حال و زندگاني رجال مشروطيت پرداخته‌اند. شايد مهم‌ترين آنها «شرح حال رجال ايران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجري»، تاليف مهدي بامداد، باشد. اين كتاب همان‌گونه كه از نام آن پيداست، تنها درباره رجال مشروطيت نيست و يك دوره 3 قرني را شامل مي‌شود.
«رجال عصر مشروطيت»، نوشته سيد ابوالحسن علوي، (به قلم حبيب يغمايي– ۱۳۶۳) به سبب دقت و امانت نويسنده و اطلاعات ارزنده‌اي كه عرضه مي‌كند، مفيد و با ارزش است. كتاب‌هاي «زندگاني ملك‌المتكلمين» تاليف مهدي ملك (۱۳۲۵)، «رجال آذربايجان در عصر مشروطيت» تاليف مهدي مجتهدي (۱۳۲۷) و «دو مبارز مشروطه، ستارخان و شيخ محمد».
در ساليان اخير بخش قابل توجهي از اين دست كتاب‌ها به كند وكاو و پژوهش درباره انديشه‌ها و اقدامات شيخ فضل‌الله نوري، پايه‌گزار تفكر مشروطه مشروعه، اختصاص داشته است. شمار اين گونه تحقيقات البته فراوان است؛ اما ۲ عنوان «شيخ فضل‌الله نوري و مشروطيت (رويارويي دو انديشه)» مهدي انصاري (۱۳۷۶) و «انديشه سبز ، زندگي سرخ (زمان و زندگي شيخ فضل‌الله نوري)» از علي ابوالحسني (۱۳۸۰)، از اهميت بيش‌تري برخوردارند.
دوشنبه ۱۹ مرداد ۱۳۸۸ - ۱۰:۰۷
نظر شما