به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، اين اثر، نخستین جلد از مجموعه تفسيري « کنزالدقائق و بحرالغرائب » است كه به تفسير و تبيين سوره فاتحةالکتاب و آيه‌هاي یکم تا 57 سوره مباركه بقره اختصاص دارد.
شیخ محمدبن محمدرضا قمی مشهدی دانشمندی جامعنگر، ادیبی کوشا، فقیهی پارسا، محدثی مورد اعتماد و از همه مهمتر یکی از برجستهترین مفسران دنیای تشیع در اوایل قرن دوازدهم است. او که در یکی از بهترین دوران شکوفایی تشیع یعنی عصر صفویه زندگی میکرد، با بزرگترین دانشمندان، محدثان، فقیهان و فیلسوفان سده یازده و دوازده همنشین بود كه برخی از آنان عبارت‌اند از: ملا محمد‌محسن فیض کاشانی(1091 قمری)، علامه محمدباقر مجلسی(1111 قمری)، علامه محقق ملا محمدباقر سبزواری، صاحب ذخیرة‌المعاد فی شرح‌الارشاد(1091 قمری)، شیخ محمدبن حسن حر عاملی، صاحب وسایل‌الشیعه(1104 قمری) و ملاخلیل‌بن غازی قزوینی، نویسنده شرح عدهالاصول والصافی فی شرح‌الکافی(1089).
میرزا محمدقمی بر اثر معاشرت با این بزرگان و سایر دانشمندان برجسته معاصرِ خویش، به مقامات عالیه علمی و معنوی و کمالات روحانی نایل آمد. از تاریخ تولد، وفات، اساتید و شاگردان وی اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ اما از گفتهها و نوشتههای برخی از رجالشناسان معتبر و متبحر و مورد اطمینان همانند محدث نوری در «الفیضالقدسی»، محقق خوانساری در «روضاتالجنات» و محدث قمی در «فوائدالرضویه» و سیدمحسن امین در «اعیانالشیعه»، برمیآید که این شخصیت قرآنی از علامه مجلسی و فیض کاشانی بیشترین بهرهها را از خرمن فضل و دانش آن بزرگان برده و در سال 1107 به افتخار اخذ اجازه از علامه مجلسی نایل آمده است.
میرزا محمد قمی در اول تفسیرش، خود را چنین معرفی می‌کند: «اما بعد: فیقول‌الفقیر الی رحمة ربه‌الغنی میرزا محمد‌المشهدی‌بن محمدرضا بن اسماعیل بن جمالالدینالقمی...». بر این اساس او اصالتا اهل قم، اما تولد و نشو و نمای وی در مشهد مقدس بوده است. وی علاوه بر مقدمه تفسیر، در دیگر تالیفات خود نیز به این نکته اشاره دارد.
مفسر قمی در خطه عالمپرور خراسان و در شهر مقدس مشهد دیده به جهان گشود و بعد از تحصیلات ابتدایی به کسب علوم و دانشهای رایج و معارف الهی پرداخت. این عالم بزرگ بر اثر تلاش و کوشش فراوان توانست آثار متعدد و پر ارجی را تالیف کند، که این آثار به نوبه خود، زینتبخش محافل علمی و مذهبی و چراغی فروزان برای دانش دوستان و معرفتجویان شد. در میان تالیفات پرارج وی، تفسیر بینظیر «کنزالدقائق» منزلت ویژه‌ای دارد.
شناخت زمان
از مهمترین ویژگی‌های عصر صفویه، رشد و بالندگی فرهنگ اسلامی، شیعی و ایرانی است. در آن دوران، علما و دانشمندان فرصت یافتند تا احکام و معارف دین اسلام به ویژه مذهب شیعه را بسط و توسعه دهند و آموزههای فرهنگ اهل‌بیت(ع) را در قالب موسوعههای بزرگ فقهی، حدیثی، تفسیری همانند وسایل‌الشیعه، بحارالانوار، الوافی، العوالم، مرآةالعقول، روضةالمتقین، و تفسیرهای البرهان، نورالثقلین و کنزالدقائق تدوین و به دوستداران فرهنگ و معارف اهل‌بیت(ع) عرضه کنند.
در این دوران علاوه بر تالیف متون دینی به زبان عربی، نهضت ترجمه کتاب‌های حدیث به زبان فارسی نیز شکل گرفت. دانشمندان و علمای عصر صفویه از این دوران طلایی استقبال کردند و هر کدام به سهمِ خویش از این فرصت برای اهداف اسلامی بهره گرفتند. میرزا محمد قمی مشهدی نیز با استفاده از فرصت به دست آمده، گذشته از تالیف کتاب تفسیر، کتاب‌های مختلف علمی دیگری به زبانهای فارسی و عربی نگاشت و با پاسخ به شبههها و سوالات به ایفای نقش پرداخت. او که عالمی زمانشناس و نوگرا بود، به نیازهای عصر خود توجه کامل داشت. عرضه بخشی از آثار به زبان فارسی، ریشه در همین ویژگی او دارد. او در دیباچه کتاب «ستة ضروریه» خویش مینویسد: «اما بعد، چنین گوید فقیر حقیر میرزا محمدبن محمدرضا القمی اصلا، المشهدی مولدا و مسکنا که: این چند مساله است که به اعتقاد فقیر مبنای ایمان است و به گوش خاص و عام رسانیدن آن لازم... آن مسائل را به زبان فارسی کرد که همه کس بفهمند، بیان نمود تا موالیان امیرالمؤمنین(ع) منتفع گردند و ثواب آن به روزگار فرخنده آثارِ آن نامدار عاید شود.»
او همچنین کتاب‌های التحفةالحسینیه، سُلم درجات‌الجنه، تبیان سلیمانی، معاد، رساله وجود و شرح زیارت رجبیه را به زبان فارسی منتشر نمود. مفسر قمی از جذابیت شعر و ادب غافل نبود و در مباحث علمی و تفسیری و توضیح مقصودِ خویش، از آن بهره میگرفت.
مقابله با اندیشههای انحرافی
در هر عصری عالمان متعهد وظیفه دارند که دین خداوند را از انحرافات نجات دهند و غبارها و زنگارها را از آن بپیرایند؛ چنان که حضرت صادق(ع) میفرماید: «علماء شیعتنا... مرابطون فی‌الثغر الذی یلی ابلیس و عفاریته یمنعونهم عن‌الخروج لضعفاء شیعتنا...؛ عالمان پیرو ما...، مرزبانانی هستند که لشکر شیطان را از هجوم به مرزهای ایمان و تسلط بر مستضعفان فکریِ شیعیان ما باز میدارند». در این راستا، مفسر قمی در فرصتهای مناسب به مقابله با کجاندیشی و انحرافات برمیخیزد. در زمان این مفسر عالیمقام «صوفیه» بسیار فعال بودند و سعی داشتند تا در میان اقشار مختلف ملت مسلمان ایران نفوذ کنند. از این رو، این دانشمند گرانمایه در آثار خویش فساد عقیده و انحراف آنان را بیان میدارد، به خصوص در تفسیر برخی آیات، به نکوهش و فساد آنان می‌پردازد؛ از جمله در تفسیر آیه شریفه(اهدنا الصراط‌المستقیم) بعد از نقل قولی از صوفیه، میگوید: «مخفی نماند این قول و تاویلی که قبلا گذشت و اقوال و آرایی که بر این گفتهها مبتنی باشد، همه بر اساس مذهب صوفیه بنا شده و از اصول فاسد و باطل میباشد و غرض از نقل آن، توضیح بطلان آن بود.»
همچنین در تفسیر آیه(و من‌الناس من یقول امنا) باز هم بعد از نقل قولی از صوفیه، میگوید: «غرض از طرح این گونه مباحث، توجه دادن خوانندگان به آرای بیارزش و اعتقادات گمراه کننده آنان است؛ چرا که حق با ضد خودش شناخته می‌شود.»
مفسر قمی در تفسیر خود گاهی جهت تکمیلِ مطالب خویش سخنانی را از اقوال صوفیه آورده و با عبارات کوتاهی سریعا از آنها رد می‌شود گویا بطلان اعتقادات آنان را واضحتر از آن میداند که نیاز به بررسی و پاسخگویی مفصل داشته باشد. ما در این جا به نقل سخنی شیوا از امام هادی(ع) در مورد صوفیه و اعتقادات آنان بسنده میکنیم: «محمدبن ابی خطاب میگوید: در مسجدالنبی در حضور امام هادی(ع) نشسته بودیم. ناگاه جماعتی از صوفیان وارد مسجد شدند و به گرد هم حلقه زدند و به ذکر «لا اله الا اللّه» مشغول شدند. امام هادی(ع) به ما رو کرده و فرمود: "به این دغلبازانِ ریاکار اعتنا نکنید؛ آنها همپیمانان شیاطین و ویرانگران بنیادهای دین هستند. آنها برای آسایش جسم پارسایی می‌کنند. شبزندهداری آنها برای به چنگ آوردن غذاهای چرب و شیرین است. عمری را با ریاضت و سختی میگذرانند تا فرصت گناهکاری بیابند. گرسنگی میکشند تا به سفرهها و غذاهای رنگین دست یابند. اذکار و اوراد آنها برای فریفتن مردم و جلب دلهای افراد احمق و سادهلوح است. کسی که به دیدار زنده و مرده آنان رود، گویی به دیدار شیطان و بتپرستان رفته است.»
تفسیر کنزالدقائق
این تفسیر محصول سالها تلاش و مطالعه مرحوم میرزا محمد قمی در آثار قرآنی به جای مانده از گذشتگان و مجموعهای از بهترین نظریات برگزیده و زیباترین آثار دانشمندان و مفسران قبل از وی است. علامه مجلسی در تقریظ خود بر این تفسیر مینویسد: «خداوند جزای خیر دهد به عالم شایسته، دانشمند کامل، پژوهشگر ژرفنگر، جانشین زبردست گذشتگان، شخصیتی که دقیقترین معانی علمی را با فکر تیزبین خود به دست میآورد و گوهرهای حقیقت را با رأی صائب خود استخراج می‌کند، عالم مطلع، نیک اقبال و تربیت یافته مکتب اهل‌بیت(ع)، مولانا میرزا محمد مولف این تفسیر. انشاءاللّه پیوسته تحت تاییدات پروردگار توانا موفق باشد. او این تفسیر را زیبا، متقن، با کمال دقت، پرفایده و بجا نوشته و آیات بینات قرآن را با روایات ائمه طاهرین(ع) تفسیر نموده است. نکتههای ناب معانی را از پوسته لفظ جدا نموده و سنت و کتاب را با هم تلفیق کرده است. او تمام تلاش خود را در تفسیر خویش به کار گرفته و آنچه از اخبار و احادیث لازم بوده استخراج نموده است. او همچنین معانی لطیف و رازهای ناگفته را به تفسیر خویش افزوده و تفسیر خود را پربار و پسندیدهتر کرده است. خداوند او را از برکات ایمانش بهرهمند گرداند و اهل ایمان را از تفسیر وی بهرهور سازد و به او بهترین جزای نیکوکاران را عطا فرماید و با ائمه طاهرین -صلوات اللّه علیهم اجمعین- محشور بگرداند.»
آقا جمال خوانساری، زبدهترین استاد مجامع علمی شیعه در عصر صفوی و صاحب تالیفات گرانسنگ علمی و تحقیقی، در مورد میرزا محمد قمی و تفسیر وی مینویسد: «اما بعد، خداوند متعال با فضل کامل خویش به جناب مولا، دانشمند عارف، فاضل هوشیار، جامع فضایل اخلاقی، دانای به علوم و حکمتهای بشری، عالم به اسرار وحیانی و معارف قرآنی... مولانا میرزا محمد -که خداوند در هر زمینهای یاور او باشد- همچنان که خداوند به او توفیق تالیف چنین تفسیر ارزشمندی را عنایت کرده است. وی در تالیف و گردآوری تفسیر خویش از معتبرترین تفاسیر و مشهورترین کتاب‌های حدیث بهره برده است. این تفسیر همانند نامش گنجینه نکات دقیق و دریای گوهرهای نایاب و ارزشمند است. هر خوانندهای که با دید حقیقتبین به آن نظری بیفکند، با صدفهای پر از مرواریدِ حقیقت مواجه خواهد شد. خداوند دانشپژوهان و مشتاقان معارف قرآنی را از ثمرات و معارف آن بهرهمند گرداند. و این تفسیر گرانسنگ را برای مولف فاضلش ذخیره آخرت قرار دهد.»
علامه شیخ آقابزرگ طهرانی، کتابشناس مشهور اسلامی، در مورد تفسیر «کنزالدقائق» چنین میگوید: «این تفسیر همچون تفسیر نورالثقلین در پرتو معارف اهل‌بیت(ع) آیات قرآن را تفسیر کرده است؛ اما از جهات متعددی بر نورالثقلین برتری دارد؛ از جمله این که: اسناد روایات را بیان می‌کند؛ ارتباط آیات دیگر را با آیه مورد تفسیر روشن مینماید؛ نکات ادبی و اِعراب آیات مورد توجه قرار گرفته است؛ توضیح آیات را به طور مختصر و با شرح مزجی برآورده است و سپس به نقل روایات در مورد آن می‌پردازد؛ گاهی نکاتی را برخلاف نورالثقلین مطرح مینماید.»
شیوه تفسیری کنزالدقائق
علاوه بر امتیازاتی که علامه تهرانی فرموده است، در این تفسیر مزایای دیگری نیز مشاهده می‌شود؛ مثل: مباحث صرفی و نحوی، نقل و نقد اقوال دیگران، شناخت لغات، ارتباط الفاظ و آیات، توضیح الفاظ و مفردات روایات و احادیث وارده در ذیل آیات، و بهرهگیری از اشعار برترین شعرای عرب همچون نابغه و کمیت بن زید اسدی.
مفسر قمی در تفسیر خویش، احادیث قرآنی را از تفسیر فرات‌بن ابراهیم، تفسیر قمی، عیاشی و تبیان شیخ طوسی نقل می‌کند. در مباحث تفسیری از مجمعالبیان، تفسیر امام حسن عسکری(ع) ، تفسیر ابن مسعود و ابن عباس، کشاف، برهان، بیضاوی، الدرالمنثور، علی‌بن ابراهیم و دیگران بهره میگیرد.
میرزا محمد قمی در آغاز تفسیر خویش، هدف از تالیف این اثر ارزشمند را چنین بیان می‌کند: «من در گذشته، تعلیقاتی بر تفسیر مشهور علامه زمخشری نگاشته بودم و آن را با دقت و حوصله مطالعه و بررسی نمودم. سپس حواشی علامه زبردست، شیخ بهاءالدین عاملی را مطالعه نموده و در مورد مطالب آن اندیشیدم. آن‌گاه به نظرم آمد که تفسیری را که حاوی اسرار ناشناخته قرآن و در بردارنده نکات جدید و بکر در مورد تاویل آیات آن باشد، در پرتو احادیث و روایات و گفتارهای قرآنیِ ائمه اطهار(ع) تالیف نمایم.»
این تفسیر علاوه بر چاپهای قدیمی، که در 4 مجلد بزرگ بود، اخیرا در 17 جلد و با تحقیقات آقای حسین درگاهی منتشر و به جامعه قرآنی عرضه شده است. ترجمه این تفسیر در زمان مفسر انجام شده است و بخشهایی از آن در کتابخانه آیةاللّه مرعشی‌نجفي و قسمتی دیگر در کتابخانه آستان قدس موجود است. در یک کلام میتوان گفت این تفسیر چکیده مهمترین تفاسیر امامیه و عصاره اندیشههای قرآنی تا عصر مفسر قمی است. کنزالدقائق سرشار از عبارتهای زیبای انوارالتنزیل بیضاوی، جمعبندی و نظم و ترتیب مجمعالبیان طبرسی، نکات جذاب و دلنشین کشاف زمخشری و حاشیههای شیخ بهایی و سایرین است که مولف، با تجزیه و تحلیل آنها، بهترین نظرات را برگزیده و سپس اندیشههای بدیع خویش را بر آنها افزوده، در نتیجه تفسیری نفیس، جامع و جالب توجه پدید آورده است. به همین جهت در طول سه قرن گذشته تفسیر کنزالدقائق مورد توجه قرآن پژوهان بوده است.
تألیفات دیگر
میرزا محمد مشهدی قمی علاوه بر تفسیر کنزالدقائق، تألیفات دیگری نیز به دانش دوستان عرضه کرده است که مهمترین آنها عبارت‌اند از:
انجاح‌المطالب فی‌الفوز بالمآرب: این رساله در موضوع علم معانی بیان و به صورت منظوم بوده و با تحقیق آقای السید‌الحسینی در شماره 4 مجلّه «تراثنا» چاپ شده است؛
التحفة الحسینیه: این کتاب به زبان فارسی و در آداب نماز و سایر عبادات، ادعیه، آداب سفره، و به نام سلطان حسین صفوی نگاشته شده است؛
حاشیه بر کشاف زمخشری؛
حاشیه بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر بیضاوی؛
جواب اعتراضات و شبهات علمای ماوراء‌النهر در مورد شیعه؛
تبیان سلیمانی: به زبان فارسی و تفسیر روایی قرآن از اول تا سوره عنکبوت میباشد؛
سته ضروریه: این کتاب نیز فارسی و در مورد معارف دینی و اعتقادی نگاشته شده است؛
سلم درجات‌الجنه فی معرفة فضائل ابی‌الائمه(ع) : ترجمه و شرح چهل حدیث در فضایل امیر مؤمنان(ع) و به زبان فارسی است؛
الفوائد‌الشارحه: منظومهای در علم تصریف که برای پسرش اسماعیل در مشهد نوشته است.
شرح زیارت رجبیه: مفسر قمی این کتاب را در سال 1097 در مشهد مقدس تحریر کرده و در شرح مطالب، اول اعراب و آن‌گاه به ترتیب لغت، ترجمه و توضیح معنی را آورده است؛
شرح صحیفه سجادیه: در سال 1091 در مشهد نگارش یافته است؛
کتاب صید و ذباحه: که موضوع آن فقه استدلالی است؛
کاشف‌الغمه: در موضوع تاریخ و سیره و شرح حال پیشوایان معصوم و در 14 بخش تنظیم شده و مولف در سال 1075 از نگارش آن در مشهد فراغت یافته است؛
مراصدالعصمة والضلاله: مصنف، این کتاب را در مقدمه کاشف‌الغمه معرفی نموده است؛
معاد و حشر و نشر اجساد: میرزا محمد قمی این اثر را به زبان فارسی و در موضوع معاد به رشته تحریر در آورده است. او همچنین در این کتاب تحقیقی نیز در معنی کفر و ایمان انجام داده است؛
رسالهای در وجود: این اثر، رسالهای فارسی است که در آن سخنان مولا رجبعلی در رساله معروفش به نام «اشتراک لفظی و معنوی در وجود» مورد نقد و نقض قرار گرفته است؛
تصحیح شواهد ابن ناظم: مصحح آن را در سال 1087 تصحیح و به شیخ لطفاللّه مشهدی رضوی اهدا نموده است.
مقام علمی
همچنان که از ملاحظه تالیفات مفسر قمی برمیآید، وی به علوم مختلف عصر خویش احاطه داشته و در مورد هر موضوعی رسالهای جداگانه نگاشته است. او بر موضوعاتی چون: علوم بلاغت، سیره و تاریخ، علوم قرآنی و تفسیر ، کلام، فلسفه، علم حدیث، صرف و نحو، فقه، دعا، زیارت، شعر و ادبیات احاطه داشته و آرائی را ابراز نموده است.
در نگاه دیگران
محدث قمی: «این عالم جلیل از شاگردان علامه مجلسی(ره) است و علامه مذکور، ثنای بلیغی از او و از تفسیر او نموده است و او را اجازه داده است».
میرزا حسین نوری، صاحب مستدرک‌الوسائل: «تفسیر کنزالدقائق از بهترین، جامعترین و کاملترین تفاسیر است و از تفسیر صافی و نورالثقلین مفیدتر میباشد».
میرزا محمدباقر خوانساری: «او دانشمندی فاضل و عالمی عامل، ادیبی جامعنگر، محدثی فقیه و مفسری مطلع و مورد اطمینان میباشد. او از چهرههای والامقام در عصر علامه مجلسی، محقق سبزواری و ملامحسن فیض کاشانی است».
شیخ حر عاملی، صاحب وسائلالشیعه: «مولانا محمدبن رضا قمی از فضلای هم عصر ما است. او شرح منظومهای در علم معانی و بیان دارد که در صد بیت تنظیم شده و به نام نجاحالمطالب موسوم گردیده است.»
حافظ فرهنگ اهل‌بیت(ع)
این مفسر گرانقدر، در موارد متعددی از تفسیر خویش به دفاع از مقام ولایت پرداخته و آیاتی را که در مورد علی(ع) نازل شده، به نحو شایستهای توضیح داده و شأن نزول آن را مستدل و محکم و در پرتو روایات اهل‌بیت(ع) مطرح نموده است. به عنوان نمونه او در ذیل آیه 55 سوره مائده که به آیه «ولایت» معروف است، مینویسد: «امام باقر(ع) در مورد آیه(انما ولیکم‌اللّه و رسوله والذین امنوا الذین یقیمون‌الصلوة و یوتون الزکوة و هم راکعون) میفرماید: عدهای از یهودیان که در میان آنان چهرههای شاخصی مانند عبداللّه بن سلام، اسید بن ثعلبه، ابن یامین و ابن صوریا وجود داشتند و به تازگی مسلمان شده بودند، آن روز برای تقویت ایمان و پرسش سوالاتی، به محضر پیامبر آمده بودند. آنان به رسول اکرم (ص) گفتند: ای پیامبر خدا! حضرت موسی(ع) برای خودش یوشع بن نون(ع) را وصی قرار داد، وصی شما کیست؟ ولی و سرپرست ما مسلمانان بعد از تو چه کسی خواهد بود؟ در این هنگام بود که آیه ولایت بر پیامبر نازل گردید. بعد از نزول وحی، رسول خدا به حاضرین فرمود: برخیزید! آنان بلند شدند و به همراه پیامبر به مسجد رفتند. همزمان با ورود پیامبر اکرم، سائلی از مسجد خارج میشد. پیامبر به سائل فرمود: ای سائل! آیا کسی به تو چیزی عطا کرد؟ گفت: بلی، این انگشتر را به من دادند. فرمود: آن را چه کسی به تو داد؟ او در حالی که به علی(ع) که در حال نماز بود اشاره میکرد، گفت: آن مردی که در حال نماز است، این انگشتر را به من بخشیده است. پیامبر دوباره پرسید: او در چه حالی آن را به تو داد؟ سائل گفت: او در حال نماز و موقع رکوع، آن را به من عطا کرد. در این موقع صدای پیامبر به تکبیر بلند شد و جمعیت حاضر در مسجد با پیامبر همصدا شدند.
بعد پیامبر به مردم فرمود: علی بن ابیطالب بعد از من، ولی و سرپرست شما است. آنان گفتند: ما راضی و خشنود هستیم که خداوند پروردگار ماست و اسلام دین ما و محمد(ص) پیامبر ما و علی‌بن ابی طالب(ع) رهبر و امام ما است. در این هنگام آیه بعد نازل شد که: (و من یتول اللّه و رسوله والذین امنوا فان حزب‌الله هم‌الغالبون) و کسانی که ولایت خدا و پیامبر او و افراد باایمان را بپذیرند(پیروزند؛ زیرا) حزب خدا پیروز و برتر است.
رحلت
این کاوشگر معارف عالیه قرآن در نیمه اول قرن دوازدهم و در حدود سال 1125 قمری دار فانی را وداع گفته، به لقاءاللّه پیوست.
چاپ اول کتاب« تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب»(جلد اول) در شمارگان 1000 نسخه، 424 صفحه و بهای دوره 17 جلدی 1110000 ریال راهی بازار نشر شد.
جمعه ۲۰ شهریور ۱۳۸۸ - ۱۴:۵۰
نظر شما