سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مهدی نجفی، دبیر کارگروه دائمی شورای هماهنگی پاسداشت زبان فارسی: در فرازنای شعر معاصر فارسی، می‌توان همان مقام و جایگاهی را که فروغ فرخزاد در شعر نو داراست برای پروین اعتصامی در شعر کلاسیک قائل بود.

پروین اعتصامی به روایتی، متولد ۱۲۸۵ شمسی در تبریز است. پدرش، یوسف خان اعتصام الملک آشتیانی، اصالتاً اهل استان مرکزی و آشتیان بود؛ روزنامه‌نگاری فرهیخته، ادیب و دانشمند که حوادث روزگار سبب شد به تبریزمهاجرت کند و در آنجا سکنی گزیند.

تربیت در سایه چنین پدری و تفحص در دیوان شاعران پیش از خود به خصوص شاعران سبک خراسانی، سبب شد طبع شعری پروین شکوفا شود. تنها اثر چاپ و منتشر شده او، دیوان اشعار اوست که دارای ۶۰۶ شعر شامل اشعاری در قالب‌های مثنوی، قصیده و قطعه است.

پروین بیشتر به دلیل به کار بردن سبک شعر «مناظره» در شعرهایش، شهرت دارد. شعرهای او پیش از چاپ در قالب کتاب، در مجله بهار و «منتخبات آثار» هشترودی و «امثال و حکم» دهخدا چاپ می‌شدند. استقبال از اولین چاپ دیوان اشعار او، سبب شد این کتاب به چاپ‌های متعددی برسد.

اشعار پروین، روان و استوار و آهنگین و حاوی مضمون‌های بلند اجتماعی است و حقایق و معنویات جایگاهی مهم در آنها دارد. در وصف زیبایی، استواری و فخامت اشعار کافی است بیان شود که در آن زمان عده‌ای تصور می‌کردند که گوینده این اشعار، یک شاعر کامل و سالخورده است و حتی شعر او را از این منظر، شعری مردانه قلمداد می‌کردند!

تنها زمانی که او در انجمن ادبی شرکت جُست، همگان دریافتند پروین زنی جوان است و البته این مایه شگفتی آنان شد. با تمام اینها به باور برخی پژوهندگان معاصر، روح زنانه به‌ویژه در مثنوی‌هایش موج می‌زند.

اگرچه سبک خراسانی بر آثار پروین غلبه دارد؛ اما زبان او، زبان خراسانیان نیست، بلکه زبانی روان و به تعبیری، زبانی امروزی است.

اشعار پروین را می‌توان به دو دسته تقسیم‌بندی کرد؛ دسته نخست آنهایی که به سبک خراسانی سروده شده و بیشتر حاوی اندرز و پند هستند و شباهت‌هایی با اشعار ناصرخسرو دارند. دسته دوم، اشعارش آنهایی که به سبک عراقی سروده شده و بیشتر جنبه داستانی دارد و خاصّه از نوع مناظره است و می‌توان گفت قرابتی با سبک شعر سعدی دارد.

پروین، گاه تحت‌تاثیر بزرگان شعر فارسی نیز بوده است. شعر معروف «محتسب، مستی به ره دید و گریبانش گرفت» از شعر معروف مولانا «محتسب در نیم شب جایی رسید» تاثیر پذیرفته است.

پروین شاعری است که به واسطه ترکیب‌سازی‌های خود، نقشی به‌سزا در گسترش واژگان زبان فارسی دارد. در باب زبان ادبی پروین می‌توان گفت جنبه‌های زبانی شعر او از یک سو شامل زیبایی‌های بلاغی و صور خیال همچون تشبیه، حسّامیزی، تشخیص، استعاره، کنایه و … است و از دیگر سو، شامل ترکیب‌سازی‌هایی که شاید مهم‌ترین بستر خلاقیت این شاعر در حوزه زبان و واژگان باشد و می‌تواند زمینه تحقیقات وسیع‌تری قرارگیرد.

این خلاقیت، هم ریشه در نیاز او به واژگان جدید و متفاوت دارد و هم متأثر از اعتقاد او به محدودیت زبان و سعی دائم برای توسعه واژگان و ترکیبات است. از سویی، این رویکرد ریشه در شناخت او از بستر زبان فارسی دارد که ترکیب‌سازی، یکی از مهم‌ترین وجوه نوسازی زبانی آن به شمار می‌آید.

پروین همچون بزرگان شعر فارسی نظیر مولانا و حکیم نظامی، بهره‌گیری خلّاقانه از ویژگی ترکیبی زبان فارسی دارد. بیشتر توجه پژوهشگرانِ پروین به آفاق اندیشه و صور خیال آثار او بوده است؛ در حالیکه به هنر زبانی و به‌ویژه توان ترکیب‌سازی او کمتر توجه شده است.

پروین این کار را در وضعیت‌ها و موقعیت‌های گوناگون هم برای ادای مقصود انجام می‌دهد و هم برای برجسته‌ساختن سخن شاعرانه خود؛ برای مثال بررسی دیوان او نشان می‌دهد واژه رنگ بیش از ۷۰ بار در معنای «لون» به کار رفته است. واژه فام، لون و گون نیز هفت بار در این دیوان تکرار شده است.

هر چند این تکرار، نشان‌دهنده توجه پروین به عنصر رنگ است؛ با این حال ترکیب‌سازی‌های او نیز حایز اهمیت است و او واژه رنگ را در معنای لون اغلب با واژه‌های دیگر ترکیب کرده است و کلمات مرکب یا ترکیب های وصفی چون رنگ و بو، خوش، رنگ، بی‌رنگ، گلرنگ، زیب و رنگ، آب و رنگ، رنگ و تاب، فروغ و رنگ، رنگ و صفا و رنگرز را ساخته است.

در اهمیت و جایگاه ترکیب‌سازی باید گفت، یکی از مهم‌ترین وجوه نوسازی زبانی به شمار می‌رود و ترکیب، پربسامدترین روش واژه‌سازی در زبان فارسی است؛ چنانکه در بیش از ۷۰ درصد از واژه‌های مصوّب فرهنگستان از این یا آن فرایند ترکیبی استفاده شده است.

این نوشتار کوتاه تنها طرح مسئله‌ای بود تا درآینده، پژوهندگان جوان و دانشجویان با استفاده از روش‌های تحقیقی نظیر روش تحلیلی‌توصیفی، ابعاد تازه‌ای از اشعار شاعران بزرگی همچون پروین اعتصامی را کشف کنند و برای نمونه، هر آنچه از واژگان و ترکیب‌ها که در نگاه نخست بدیع به نظر می‌آید، شناسایی و فهرست‌بندی کنند تا سهمی در کمک به نوسازی زبان فارسی داشته باشند.