سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): کتابخانه‌های سیار چگونه می‌توانند خدمات با کیفیت‌تری را در روستاها ارائه کنند؟ شاید این سوالی باشد که پاسخ به آن زیرساخت‌های متعددی بخواهد و از منظر گوناگون بتوان به این پرسش پاسخ داد. مطالعه و گفت‌وگو با کتابداران کتابخانه سیار نشان می‌دهد آن‌ها با چالش‌هایی مانند کمبود فضا و مکان برای کتابخوانی کودکان و نوجوانان، محدود بودن مخزن خودرو کتابخانه سیار، دغدغه داشتن خودرو کتابداران کتابخانه سیار و البته سختی‌های مسیر و فراهم نبودن امکانات سرمایشی و گرمایشی وسیله نقلیه و فراهم نبودن زیرساخت‌های اینترنتی در محل خدمت خود مواجه هستند. به‌نظر می‌رسد استخدام راننده مستقل برای کتابخانه‌های سیار، درنظر گرفتن وسیله نقلیه بزرگتر در محل‌های خدمتی که استقبال بیشتری وجود دارد همچنین به‌کارگرفتن رابطان محلی فعال و آشنا به حوزه کتابداری و البته کتابخوان، می‌تواند سطح خدمات کتابخانه‌های سیار را ارتقا دهد.
براساس آیین‌نامه، «رابط محلی در کتابخانه سیار فردی است که ساکن روستا است و با ظرفیت‌های روستا آشنا است و شرایط اجرای فعالیت‌های جنبی حوزه کتابخانه سیار را در طول سال در محیط روستا فراهم می‌کند.» رابط محلی کتابخانه‌های سیار باید علاوه بر آشنایی با کتابخانه سیار و وظایف کتابخانه‌ای، قدرت اجرا و فراهم کردن امکانات لازم را برای فعالیت‌های کتابخانه‌ای در روستا داشته باشد. به‌گفته حامد بیراوند، مسئول کتابخانه سیار یارمهربان شماره هشت شهرستان ملارد، اگر مثلاً عضو کودک و نوجوان فعال کتابخانه را رابط محلی کنند؛ شاید کتابدار در داخل کتابخانه همراه و کمک داشته باشد اما در زمینه فراهم کردن شرایط و زمینه فعالیت کتابخانه سیار در سطح روستا موفق نخواهد بود. این وضعیت با به کارگیری افرادی که دائم جابه‌جا می‌شوند، نیز مجدد دچار چالش می‌شود. چناچه تجربه نشان می‌دهد این شیوه‌ها آزمون شده و موفقیت‌آمیز نبوده است.
رابطان محلی، عضو کتابخانه سیار هستند و با فضا و منابع کتابخانه سیار آشنا هستند. از آنجا که کتابخانه سیار هفته‌ای یک‌بار به هر روستا می‌رود، این رابطان محلی برای جمع‌آوری منابع اهدایی، چینش قفسه‌های کتاب، فراهم کردن زمینه برپایی مسابقات کتابخوانی، امانت کتاب و توسعه فعالیت‌های کتابخوانی همکاری‌های لازم را در طول هفته از طریق تعامل با کتابدار کتابخانه سیار انجام می‌دهند. رابطان محلی کتابخانه‌های سیار با هماهنگی مسئول اداره کل کتابخانه‌های عمومی هر شهرستان از میان اعضای دهیاری‌ها یا نیروهای حاضر در دهیاری‌های روستاها یا افراد دیگری مانند مدیران مدارس انتخاب می‌شوند. به‌گفته بیرانوند؛ همزمان با آغاز فعالیت کتابخانه سیار در روستاها ازسوی اداره کل کتابخانه‌های شهرستان به هر دهیاری مکاتبه و از آن‌ها خواسته می‌شود برای کتابخانه سیار آن منطقه یک رابط محلی معرفی کنند.
رابطان محلی به دلیل حضور دائم در روستا از طریق تماس تلفنی با کتابدار یا کانال کتابخانه از فعالیت‌های کتابخوانی کتابخانه سیار آگاه می‌شوند. این افراد در طول سال، زمینه توسعه کتابخوانی، امانت کتاب و برپایی فعالیت‌های فرهنگی را در روستا مهیا می‌کنند. بیراوند درباره وظایف رابطان محلی می‌گوید: «رابطان محلی، ورودی‌های جدید را با فعالیت کتابخانه سیار آشنا می‌کنند یا با دریافت حق عضویت، اعضای جدید را عضو کتابخانه می‌کنند تا کتابدار بعد از آمدن به روستا فعالیت‌های کتابی خود را زودتر آغاز کند.» استفاده از یک رابط محلی فعال، کاربلد و دارای روابط عمومی بالا، علاقه‌مند و آشنا به کتابداری می‌تواند فعالیت کتابخانه‌های سیار در روستاها را تقویت کند زیرا کتابدار کتابخانه سیار فقط هفته‌ای یک‌بار به روستا می‌آید اما رابط محلی با حضور همیشگی می‌تواند برای فعالیت کتابخانه سیار با هماهنگی کتابدار برنامه‌ریزی کند. مثلاً براساس آیین‌نامه، کتابخانه سیار باید در هر روستا یک ایستگاه ویژه داشته باشد و زمان ورود و خروج و ساعت فعالیت کتابخانه روی آن درج شود این ایستگاه باید سایبان نیز داشته باشد، فراهم کردن این گونه امکانات با هماهنگی رابطان محلی و همراهی دهیاری‌ها امکان‌پذیر است. این هماهنگی‌ها زمینه را برای حضور و ارائه خدمات بهتر کتابخانه سیار در سطح روستاها را فراهم می‌کند.
به جز رابط محلی، تعاریفی مانند «همیار» یا «نماینده کتابخانه» و «کمک کتابدار» نیز برای اداره کتابخانه‌های عمومی که کتابخانه‌های سیار نیز جزئی از آن‌ها هستند، وجود دارد. براساس تعریف نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، کمک کتابدار یکی از همکاران کتابدار کتابخانه‌های عمومی است که براساس آیین‌نامه کتابخانه سیار انتخاب شده و همراه کتابدار کتابخانه سیار است. این فرد نامش در فهرست نهاد کتابخانه‌های عمومی قرار دارد و در بخش ثبت کتاب و مجله و وجین کتاب و غیره … به کتابدار کتابخانه سیار کمک می‌کند. همیار یا نماینده کتابخانه سیار نیز همان عضو فعال کتابخانه سیار است که از میان اعضای فعال یا کتابخوان نمونه و برتر کتابخانه سیار انتخاب می‌شود. نماینده کتابخانه سیار، زودتر از همه اعضا در کتابخانه حاضر می‌شود و در چیدن، منظم کردن کتابخانه و ثبت امانت کتاب به کتابدار کمک می‌کند یا زمان بازگشت کتاب به کتابخانه سیار را به اعضای کتابخانه یادآوری می‌کند. به نظر می‌رسد در کنار تامین کتاب‌هایی با موضوعات گیاهان دارویی، باغداری، کشاورزی و گردشگری در کتابخانه‌های سیار می‌توان از سیاست‌های تشویقی خاص، مانند «یک روز با کتابخانه سیار» یا «تور کتابخانه‌گردی سیار» در روستاها برای معرفی ظرفیت‌های اقتصادی فرهنگی و کتابخوانی روستا، به‌صورت همزمان استفاده کرد. به‌گفته بیرانوند، یک ویژگی روستا این است که بزرگسالان آن‌ها یا بیسواد هستند یا اتباع افغانستانی و به همین دلیل این گروه از اهالی روستا چندان درگیر کتابخوانی نیستند و به همین دلیل بیشتر کاربران کتابخانه‌های سیار را کودکان و نوجوانان تشکیل می‌دهند و باید برای آن‌ها برنامه ویژه داشت.
کرونا و نبود کتابدار کتابخانه سیار را ۲ سال متوقف کرد
شهرستان ملارد با ۳۸۰ هزار نفر جمعیت در منطقه‌ای کمتربرخوردار و محروم قرار گرفته است. این شهرستان ۱۲ کتابخانه فعال و ثابت و تنها یک کتابخانه سیار دارد. کتابخانه سیار یارمهربان شماره هشت شهرستان ملارد، ۱۵ روستای این منطقه را با جمعیت ۱۸ تا ۲۰ هزار نفری پوشش می‌دهد. این کتابخانه هر روز به سه روستا می‌رود. خودرو این کتابخانه سال ۹۷ خریداری شد و به‌دلیل نبود نیروی کتابدار تا سال ۹۹ فعالیتی نداشت. کتابخانه سیار شهرستان ملارد با آوردن نیروی متخصص کتابدار، درنظر گرفتن اسباب‌بازی‌های فکری برای استفاده کودکان و خرید عروسک برای انجام فعالیت‌های جنبی کتابخانه‌ای و داشتن تور کتابخانه‌گردی و جمع‌خوانی کتاب در طبیعت، تلاش کرده سهم خود را در حوزه ترویج کتابخوانی به درستی و با برنامه ارائه کند. بیرانوند می‌گوید: «در ابتدای سال ۹۹ با وجود استخدام من به‌عنوان کتابدار برای این کتابخانه سیار، کرونا موجب شد، شرایط کشور نیمه‌تعطیل و کتابخانه‌ها ۱۸ ماه تعطیل شوند. اکنون یک‌سال و نیم است که کتابخانه سیار یار مهربان شماره هشت شهرستان ملارد فعالیت خود را آغاز کرده است. این کتابخانه اکنون ۳۴۲ عضو و ۳۶۰۰ جلد کتاب دارد که از این میان ۲۷۰۰ جلد از این آثار برای کودکان است. کتابخانه امام رضا (ع) بخش صفادشت شهرستان ملارد کتابخانه پشتیبان این کتابخانه است که از قدیمی ترین کتابخانه‌های این شهرستان است.
بیرانودند که خودش اهل مطالعه است و کارشناسی ارشد جغرافیا دارد و صاحب یک کتابخانه خانگی و چند هزار جلد کتاب است، معتقد است: «کتابدار کتابخانه سیار باید با حوصله، با سواد، دارای روابط عمومی بالا و عاشق کتابخوانی باشد. کتابدار کتابخانه سیار باید تمام دغدغه اش کتاب باشد اما وقتی کتابدار در کتابخانه سیار رانندگی می کند، ماشین را کارواش می‌برد، به خوب و بد و تعمیر ماشین می‌پردازد و در مجموعه نگرانی تعمیر و در راه نماندن ماشین کتابخانه را دارد؛ بیشتر از این نمی‌تواند به ترویج کتابخوانی بپردازد زیرا آنچه در توان دارد را ارائه کرده است.
به‌نظر می‌رسد چشم‌انداز در شهرستان ملارد ایجاد یک کتابخانه سیار جدید یا تبدیل مینی‌بوس فعلی کتابخانه سیار به یک دستگاه اتوبوس باشد. براساس قوانین کتابخانه سیار درصورتی که خودرو کتابخانه سیار اتوبوس باشد، راننده کتابخانه سیار ازسوی شهرداری تعیین می‌شود و دیگر کتابدار، رانندگی نمی‌کند و این راهکار خوبی برای تقویت و ترویج فعالیت‌های کتابخوانی در کتابخانه‌های سیار است؛ زیرا کتابدار با کم شدن دغدغه رانندگی و ماشین، به رسالت اصلی خود یعنی کتابداری می پردازد. ازسوی دیگر باید بدانیم که کتابخانه‌های سیار درآمدزا نیستند. این ماشین‌ها با حمایت دولت به انجام فعالیت‌های فرهنگی خود ادامه می‌دهند و حتی دریافت حق عضویت‌های سالیانه بسیار پایین نیز کمکی به درآمدزایی این ماشین‌ها نمی‌کند. در مجموع صرف هزینه‌های میلیاردی برای ایجاد کتابخانه‌های سیار باید با یک چشم‌انداز و برنامه‌ریزی درست همراه باشد تا در آینده این سرمایه‌گذاری با کتابخوان شدن نسل کودک و نوجوان همراه باشد.
در کنار همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت صمت برای تامین ۲۰۰ دستگاه کتابخانه سیار تا پایان سال ۱۴۰۴، بهتر است نهاد کتابخانه‌های عمومی برای ارتقای خدمات کتابخانه‌های سیار در سطح کشور یک بازنگری کلی انجام دهد و قوانین، خدمات و منابع کتابخانه سیار کشور را به‌روز کند؛ البته آوردن «کمک‌کتابدار» یا کتابدار دوم، استخدام راننده مستقل در کتابخانه‌ها سیار یا تعیین رابطان محلی موثر و توسعه زیرساخت‌های اینترنتی نیز می‌تواند راهکارهای موثری برای این به‌روزرسانی باشد.
نظر شما