سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): هر آنچه از گذشته برای ما باقی و به میراث مانده است، در فهرست شواهد و مدارک تاریخی قرار می‌گیرد. از خانه کوچکی در یکی از روستاهای دورافتاده کشور که دو نسل از خانواده‌ای در آن زندگی کرده‌اند تا اوراق قراردادی میان دولت ایران با دولتی دیگر، از سند معامله زمینی در پایتخت در آغاز قرن گذشته تا فیلم مستندی درباره کوچ عشایر و هر چیز دیگری که فکر را بکنید. آن خانه کوچک، حتی اگر گمنام‌ترین مردم روزگار هم در آن زیسته باشند، باز نشان‌مان می‌دهد که مردم در آن سالی که آن بنا ساخته شد چگونه برای خودشان سرپناه می‌ساختند و این ساختمان متعلق به آن مقطع زمانی چه ویژگی‌هایی از حیث مواد و مصالح به کار رفته و معماری دارد. تاریخ در پیوندی تنگاتنگ با هویت و زندگی پیشینیان، در همان خانه کوچک روستایی خودنمایی می‌کند و چیزی از گذشته را مقابل چشمان ما قرار می‌دهد.

اما تا جایی که به نوزدهم اردیبهشت، روز اسناد ملی و میراث مکتوب برمی‌گردد، منظور ما اسناد مکتوبی است که از گذشته‌های دور و نزدیک باقی مانده و نسل پشت نسل به دست ما رسیده است. از فرمان شاه یا امیری در عصر باستان گرفته تا نامه رزمنده‌ای از رزمندگان ما در جنگ تحمیلی به همسرش؛ از شکواییه مردی عامی در یکی از محاکم پایتخت در دوره قاجار تا برگه پرداخت مالیات بر ارث در دهه ۱۳۶۰ تا قباله ازدواجی از دوره پهلوی. خب، بدیهی است که برخی از این اسناد از سایر سندها مهم‌تر هستند و براساس قدمت و کم‌یاب بودن و معیارهای دیگر، ارزش بسیار بیشتری دارند. اما، اگر وارد بحث اعتبارسنجی این اسناد نشویم – که بحثی تخصصی است – همه این اسناد، در شکل‌دهی به تصویری که ما از گذشته داریم اهمیت دارند، برخی بیشتر و برخی کمتر.

این اسناد اهمیت دارند، چون از طریق آن‌هاست که می‌توانیم به گذشته دسترسی پیدا کنیم و تا آنجا که ممکن است تاریخ را بشناسیم. بدانیم که قدیمی‌ها چگونه فکر می‌کردند، چه دغدغه‌هایی داشتند، چه مسائلی را مهم می‌دانستند که ثبت و مکتوب‌شان کنند و چه چیزهایی را چندان درخور اعتنا و نگهداری نمی‌شمردند. می‌گویند شناخت تاریخ در حقیقت شناخت زمان خود ماست و بدون علم به گذشته، آگاهی ما از اکنون نیز ناقص است. همین جمله نشان می‌دهد که اسناد مکتوب، اسنادی که بدون آن‌ها شناخت تاریخ ناممکن می‌شود، چقدر مهم و حیاتی هستند. ما نه در دوره قاجار زندگی کرده‌ایم و نه در دوره هخامنشی، اما اولی را بیشتر از دومی می‌شناسیم. چرا؟ یک دلیلش این است که به سبب نزدیکی این دوران به دوره زندگی ما، اسناد به جای مانده از ان نیز به مراتب بیشتر است و به کمک همین اسناد - و پژوهش‌هایی که روی این اسناد انجام گرفته است – تصویر روشن‌تری از دوران قاجار در ذهن‌مان داریم. به عبارت دیگر، هرچقدر اسناد تاریخی و میراث مکتوب کمتری از دوره‌ای در اختیار داشته باشیم، شناخت ما از آن دوره نیز کمتر است.

از این‌رو، سازمان‌ها و کسانی که این اسناد را جمع‌آوری و از آنان نگهداری می‌کنند، در واقع به حراست از گذشته و تاریخ کشورمان مشغول هستند. همچنین آن‌هایی که زحمت دسته‌بندی و فهرست‌نویسی این اسناد و مکتوبات را پذیرفته‌اند، مسیر پژوهش‌های تاریخی را هموار می‌کنند. نیز آن‌هایی که درباره این اسناد مطالعه می‌کنند و درستی و نادرستی و اعتبار آن‌ها را معلوم می‌سازند به مطالعات تاریخی و گسترش شناخت ما از گذشته مدد می‌رسانند. صحبت از ارزش و اهمیت کار این سه دسته از افراد و سازمان‌ها، تکرار مکررات است.

اما درباره اسناد و بایگانی‌ها، و مسائلی مثل چگونگی نگهداری از میراث مکتوب و انواع آرشیوها چند عنوان کتاب ارزشمند وجود دارد. یکی از آن‌ها، کتاب «مقدمه‌ای بر اسناد آرشیوی» نوشته غلامرضا فدایی عراقی است که با مباحثی در تعریف سند و مدرک، علومی که در پژوهش‌های تاریخی نقش دارند و تبیین تاریخچه و وظایف آرشیوها و انواع طبقه‌بندی اسناد شروع می‌شود و به موضوعات مرتبط دیگر در این حوزه مثل پژوهش اسنادی، سازمان‌های آرشیوی، آموزش و آرشیو، و آرشیو در دنیای امروز نیز می‌پردازد. همچنین مطالعه کتاب «آرشیو، کتابخانه و موزه: وجوه اشتراک و افتراق» کاری از سعید رضایی شریف آبادی، نگین نیکومنظری نیز، اطلاعات ما را از این حوزه افزایش می‌دهد.

همچنین پژوهش ستودنی مرحوم عبدالحسین نوایی، با عنوان «اسناد و مکاتبات تاریخی ایران»، نمونه‌ای از تحقیق درباره مستندات تاریخی به جای مانده از گذشته و جمع‌آوری و تدوین آن‌ها در کنار یکدیگر است. می‌شود کتاب «اسناد نام خلیج فارس» از تالیفات محمد عجم را نام برد که مجموعه‌ای از اسناد معتبر و انکارنشدنی تاریخی درباره اصالت نام خلیج فارس و پیوند تاریخی آن با کشور ما را در خود جای داده است. مطالعه این کتاب که شمار زیادی سند تاریخی از عصر باستان تا سده‌های اخیر در آن به چشم می‌خورد، نشان‌مان می‌دهد که جمع‌آوری و حفظ اسناد تاریخی، چقدر برای کشورها حیاتی‌اند و ملت‌ها برای اثبات پیشینه و نشان دادن عمق ریشه‌های خودشان، چقدر به این مستندات نیاز دارند.