به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، براي تاليف اين كتاب ابتدا نرم‌افزار «سيميا» طراحي و پياده‌سازي شده است. «سيميا» نخستين نرم‌افزار تخصصي موسيقي شعر فارسي با قابليت بررسي و گزارش آمار مولفه‌هاي متنوع در هر بيت است.
محمد جواد عظيمي، مولف اين كتاب در گفتوگو با ايبنا درباره «موسيقي شعر حافظ» و نرم‌افزار «سيميا» توضيح داد: با توجه به اين‌كه رياضي مبناي عروض فارسي به حساب مي‌آيد، از سوي ديگر به موسيقي شعر به جز در برخي از كارهاي پرويز خانلري و شفيعي كدكني كمتر توجه‌اي صورت گرفته و اغلب حرف‌ها و نظريه‌هاي اشتباهي ارائه شده است كه گاه اين نظريه‌هاي بدون تحقيق و بررسي‌هاي علمي انجام شده گمراه كننده بوده‌اند، تصميم به طراحي نرم افزاري با عنوان «سيميا»(نرم افزار تخصصي موسيقي شعر فارسي) گرفتم و سپس با به كارگيري اين نرم افزار در اشعار حافظ به نگارش كتاب «موسيقي شعر حافظ» و مباحث موجود در اين زمينه پرداختم.
وي در توضيح بيشتر اين نرم افزار گفت: «سيميا» مقوله‌هاي زبان‌شناسي و عروضي(تا 10 مولفه) را در هر بيت براي ما گزارش مي‌كند. اين مولفه‌ها عبارت از تكرار واج، توزيع آوايي، خوشه همخواني، نمودار هجاها، نمودار واكه‌ها، همساني هجاها، تطابق واژه‌هاي بيت با ركن‌هاي الگوي وزني، تغيير كميت واكه و سرانجام جايگاه قافيه در شعر هستند.
عظيمي با تاكيد بر وجود يكسري اختيارات براي هر شاعر در عروض فارسي كه منجر به ايجاد ريتم در شعر مي‌شود درباره موسيقي دروني شعر كه در اين كتاب بدان پرداخته توضيح داد: موسيقي دروني شعر هماهنگي صداها در يك بيت و نظمي كه اين هماهنگي ايجاد مي‌كند، است. شعر حافظ ظرفيت‌هاي گسترده‌اي در اين زمينه دارد. حافظ در تغيير ريتم متناسب با فضاي معنايي اشعارش بهره گرفته است.
وي در مقدمه كتاب اشاره كرده: «در اين كتاب برآنيم با استفاده از رايانه، موسيي شعر حافظ و دو شاعر هم‌عصرش، خواجوي كرماني و سلمان ساوجي را با هم مقايسه كنيم.» از او درباره اين امر پرسيدم و تصريح كرد: توسط اين نرم‌افزار و همان‌گونه كه در كتاب آمده مقايسه‌اي ميان غزل‌هاي با وزن و قافيه مشترك اين سه شاعر صورت گرفته و تفاوت‌هاي سبكي آن‌ها با يكديگر مشخص شده است. مواردي در شعر هر شاعر ديده مي‌شود؛ اما ممكن است اين ويژگي‌ها سبك شخصي او نباشد بلكه به دوره آن شاعر مربوط شود.
در بخش ديگر از «پيش درآمد» عظيمي با تاكيد بر استفاده از روشهاي آماري در اين كتاب آورده است: «مولفه‌هايي كه در اين پژوهش براي موسيقي شعر در نظر گرفتيم و در نمونه‌هاي آماري غزل‌هاي حافظ، خواجو و سلمان به كار برديم، مقايسه‌اي ذره‌بيني ميان موسيقي غزل‌هاي حافظ با دو شاعر ديگر را به دست مي‌دهد. نتايج آماري نشان دهنده آن است كه ميزان تشابه‌هاي زباني اين سه شاعر بسيار زياد و اين موضوع مبين تبادل مستمر غزل ميان اين سه شاعر است.»
عظيمي با تاكيد بر اين‌كه كاربرد آمار در ادبيات جدي گرفته نمي‌شود گفت: با استفاده از اين نرم‌افزار و روشهاي آماري در زمان اندك و درصد خطا پايين مي‌توان به ويژگي‌هاي موضوعي و سبكي شعر هر شاعري دست يافت.
وي ادامه داد: در شعر حافظ، خواجوي كرماني و سلمان ساوجي المان‌هاي موسيقيايي شعر آن‌ها و رفتار شعري‌شان يكسان است و حتي در لايه‌هاي زيرين شعر نيز تشابه‌هاي زيادي با يكديگر دارند؛ اما در سطح زباني غزل‌های حافظ تفاوت‌هايي با اين دو شاعر دارد، از جمله درصد همخوان‌ها و واكه‌هاي نرم‌تر در غزل‌هاي سلمان و همچنين درصد واكه‌هاي نرم‌تر در غزل‌هاي خواجو در مقايسه با غزل‌هاي حافظ، بيشتر است.
این پژوهشگر ادامه داد: از سوي ديگر درصد همساني در ابتداي هجا يا به عبارتي جناس استهلالي در غزل‌هاي حافظ بيش از غزل‌هاي خواجو و سلمان و برعكس درصد همساني در انتهاي هجا يا قافيه دروني در غزل‌هاي اين دو شاعر بيشتر از حافظ است. البته بايد توجه داشته كه حافظ ظرافت‌هاي زيبايي در تغيير ريتم اشعارش به‌كار گرفته است.
اين كتاب شامل بخش‌هايي چون «مفاهيم آماري»، «همخوان و واكه»، «انواع هجا»، «خوشه‌هاي همخواني»، «هماهنگي درون هجا»، «تطابق اركان واژه‌ها»، «تغيير كميت واكه» و «قافيه» است.
عضيمي در بخش «پيش درآمد» كتاب و در توضيح اين پژوهش گفته است: «ما در اين پژوهش به موسيقي شعر مي‌پردازيم: مجموعه عواملي كه زبان شعر را از زبان روزمره به اعتبار بخشيدن آهنگ و توازن امتياز مي‌بخشد و در حقيقت، از رهگذر نظام موسيقيايي سبب رستاخيز كلمه‌ها و تشخيص واژه‌ها در زبان مي‌شوند را مي‌توان گروه موسيقيايي ناميد. بنابراين موسيقي شعر داراي كاركردي زيباشناختي است.»
وي درباره برخي از بخش‌هاي كتاب اظهار داشت: بخش «تطابق اركان و واژه‌ها» به توضيح قابليت ريتميك كردن شعر مي‌پردازد و اين‌كه اگر به عمد ميان اين دو تطبيقي وجود نداشته باشد، ريتم شعر گرفته مي‌شود. همچنين بخش «تغيير كميت واكه» به بررسي وزن‌هاي نزديك‌تر به گفتار و رسيدن به زبان گفتار مي‌پردازد. بخش «قافيه» نيز توسط نرم‌افزار، تاثير آوايي قافيه در كل بيت را بررسي كرده است.
وي در پايان يادآور شد: طراحي نرم‌افزار و نگارش كتاب زير نظر دكتر شفيعي كدكني صورت گرفته و از نظرات هوشنگ ابتهاج نيز بهره بسيار گرفتم.
در جايي ديگر از «پيش درآمد» كتاب آمده است: «امروزه روشهاي بررسي آماري با كاربرد رايانه برجستگي خاصي پيدا كرده است. از سوي ديگر، كمتر نقد ادبي را مشاهده مي‌كنيد كه به نوعي از روش آماري بهره نبرده باشد؛ به ويژه در سبك‌شناسي وجود هر مشخصه سبك تنها با روش آماري تاييد مي‌شود.»
در ادامه «پيش درآمد» با تاكيد بر مزاياي انكارناپذير رايانه در پردازش اطلاعات و اشتباه كمتر درباره چگونگي بهره گرفتن از آن در ادبيات آمده است: «به عنوان مثال(خيال نقش تو در كارگاه ديده كشيدم/ به صورت تو نگاري نه ديدم و نه شنيدم) در اين بيت 119 تكرار و تناسب در سطح هجا وجود دارد و در واقع بخشي از زيبايي بيت و احساس لذتي كه از آن ايجاد مي‌شود مربوط به همين هماهنگي‌هاست. به وسيله رايانه مي‌توان به سادگي اين تكرار و تناسب را مشخص و طبقه‌بندي كرد و از آن در تحليل موسيقيايي بيت بهره گرفت. از سوي ديگر رايانه در ارائه نتايج سليقه را دخالت نمي‌دهد، و از اين نظر در داوري‌ها كه مبتني بر روشهاي علمي‌اند بسيار سودمند خواهد بود.»
تاليف اين كتاب در نتيجه يك پژوهش انجام گرفته و در اين پژوهش شباهت‌ها و تفاوت‌هاي ظريف موسيقي شعر حافظ با دو شاعر ديگر قرن هشتم هجري قمري صورت گرفته و درباره ظرافت‌هايي كه حافظ در تغيير ريتم بيت‌ها متناسب با فضاي معنايي به كار مي‌برد، بحث شده. همچنين تاثير متقابلي كه موسيقي بيروني و موسيقي دروني شعر بر هم دارند، نشان داده شده است.
محمد جواد عظيمي متولد 1349 و فارغ‌التحصيل كارشناسي ارشد زبان و ادبيات فارسي از دانشگاه تربيت معلم است. وي تحصيلات كارشناسي خود را در رشته مهندسي پزشكي گذرانده است.
اين كتاب عنوان پايان‌نامه كارشناسي ارشد او نيز بوده كه زير نظر استاد راهنماي خود دكتر شفيعي كدكني آن را به اتمام رسانده است.
«موسيقي شعر حافظ» به شمارگان ۱۰۰۰ نسخه توسط مركز نشر دانشگاهي منتشر و به تازگي روانه بازار كتاب شده است.
شنبه ۱۸ مهر ۱۳۸۸ - ۱۱:۴۴
نظر شما