سرویس هنر خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - نازنین فاطمه سامنی: چندی پیش، پوستر چهل‌وسومین جشنواره فیلم فجر منتشر شد؛ پوستری که تصویری از «مادر» فیلم ماندگار علی حاتمی را به نمایش می‌گذارد.
انتخاب این تصویر، توجه‌ها را به این آثار شاخص سینمای ایران معطوف کرد. فیلمی که نه تنها روایتی از عشق، خانواده و مرگ را به تصویر می‌کشد، بلکه به واسطه زبان شاعرانه و بهره‌گیری از ادبیات فارسی، اثری ماندگار و الهام‌بخش است.
انتشار این پوستر بهانه‌ای شد تا به بازخوانی مقاله «وجوه ادبیت در فیلم «مادر» اثر علی حاتمی» که در فصلنامه پژوهش‌های ادبیات تطبیقی دوره ۷، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۸ و هنری در مورد این اثر ارزشمند بپردازیم؛ اثری که مرزهای میان سینما و ادبیات را در هم آمیخته و تجربه‌ای ناب از روایت‌پردازی در سینمای ایران ارائه داده است.
خلاصه این مقاله به شرح زیر است:
«روایت یک مرثیه؛ تقابل زندگی و مرگ
فیلم «مادر» داستان مادری پیر را روایت می‌کند که در خانه سالمندان زندگی می‌کند. او که از مرگ قریب‌الوقوع خود آگاه است، تصمیم می‌گیرد به خانه بازگردد و فرزندان پراکنده‌اش را برای آخرین بار دور هم جمع کند. او می‌خواهد پیش از مرگ، نزد خانواده‌اش آرام گیرد و ارتباط میان فرزندانش را که سال‌ها در جدایی و تضاد بوده‌اند، بهبود بخشد.
اما این روایت ساده، تنها سطح اولیه فیلم است. «مادر» در حقیقت مرثیه‌ای است که تقابل زندگی و مرگ، جدایی و وصال، عشق و کینه را با زبانی شاعرانه و تصاویری غنی به نمایش می‌گذارد. حضور مادر به‌عنوان محور داستان، نمادی از وحدت و عشق خانوادگی است که تلاش می‌کند اعضای خانواده را بار دیگر به یکدیگر نزدیک کند.
ادبیت در زبان؛ از کلام تا احساس
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های «مادر»، دیالوگ‌های آن است. علی حاتمی با بهره‌گیری از صنایع ادبی مانند استعاره، تشبیه، ایهام و سجع، زبانی خاص خلق کرده که به لحن شاعرانه فیلم عمق بخشیده است. دیالوگ‌هایی همچون:
«آدم برهنه به دنیا می‌آید، اما لباس امید به تن می‌کند.»
نه‌تنها معنایی عمیق دارند، بلکه با ترکیب موسیقایی کلمات، مخاطب را به تأمل در ماهیت زندگی و مرگ وامی‌دارند.
حاتمی همچنین از آرایه‌هایی چون تضاد، تناسب و تکرار در گفت‌وگوها استفاده کرده تا روابط شخصیت‌ها را به‌وضوح نمایش دهد. برای مثال، تضاد در زبان محمدابراهیم (فرزند بزرگ خانواده) و جلال‌الدین (فرزند کوچک) به‌خوبی نشان‌دهنده تفاوت‌های شخصیتی و جایگاه فکری آنهاست. محمدابراهیم با زبانی عامیانه و بازاری سخن می‌گوید، در حالی که جلال‌الدین از زبانی فاخر و فلسفی بهره می‌گیرد.
ادبیت در تصویر؛ زبانی دیگرگونه
در کنار دیالوگ‌ها، حاتمی از تصاویر به‌عنوان زبانی مکمل برای روایت استفاده کرده است. هر نما و قاب در «مادر» حامل پیامی است که به غنای معنایی فیلم می‌افزاید. برای مثال، تصویر کبوتر سفید در صحنه‌های آغازین فیلم، نه تنها به‌عنوان نمادی از پاکی و رهایی به‌کار رفته، بلکه تم کلی داستان، یعنی حرکت از مرگ جسمانی به سوی جاودانگی روحانی، را تقویت می‌کند.
عناصر بصری همچون نورپردازی، میزانسن و تدوین نیز با دقت به کار گرفته شده‌اند تا معنای روایت را عمیق‌تر کنند. استفاده از رنگ‌های گرم در صحنه‌های خانه مادر، حس آرامش و صمیمیت را به مخاطب منتقل می‌کند، در حالی که ترکیب صندلی چرخ‌دار و فضای پرنور، تضادی میان سکون جسمانی و پویایی معنوی ایجاد می‌کند.
پیوند سینما و ادبیات؛ اثری فراتر از زمان
علی حاتمی که خود از دانش‌آموختگان ادبیات بود، در «مادر» موفق به خلق جهانی شد که در آن سینما و ادبیات به یکدیگر گره می‌خورند. زبان فیلم او یادآور نثر کلاسیک فارسی است و تأثیر ادبیاتی چون آثار مولانا و سعدی در دیالوگ‌ها و مفاهیم فیلم کاملاً مشهود است.
او با الهام از ادبیات کهن فارسی، فیلمی ساخت که نه تنها مرثیه‌ای برای مادر و خانواده ایرانی است، بلکه یادآور اصالت و هویت فرهنگی این سرزمین است. فیلم «مادر» با بهره‌گیری از این پیوند، توانسته مفاهیم پیچیده‌ای چون زندگی، مرگ، عشق و جدایی را به زبان تصویر و کلام بیان کند.
نمادها و تمثیل‌ها؛ لایه‌های پنهان روایت
حاتمی با استفاده از نمادها و تمثیل‌ها، لایه‌های جدیدی به روایت فیلم افزوده است. صندلی چرخ‌دار مادر، به‌عنوان نمادی از گذار زمان و تضاد میان سکون و حرکت، یکی از عناصر کلیدی فیلم است. کبوتر سفید، علاوه بر رهایی روح، نشانی از بازگشت به خانه و وحدت خانوادگی دارد. این نمادها در کنار عناصر دیگری همچون قاب‌بندی دقیق و استفاده از فضاهای بسته و باز، روایت فیلم را از یک داستان خطی فراتر برده و به اثری چندلایه و تأمل‌برانگیز تبدیل کرده‌اند.
مادر به مثابه یک هویت فرهنگی
«مادر» علی حاتمی، بیش از هر چیز، روایتی از فرهنگ و ارزش‌های ایرانی است. حاتمی در این فیلم، نه تنها به ستایش از مقام مادر به‌عنوان عامل وحدت خانواده پرداخته، بلکه با توجه به جزئیات رفتاری و گفتاری شخصیت‌ها، تصویری اصیل از خانواده ایرانی ارائه کرده است.
استفاده از دیالوگ‌هایی برگرفته از ادبیات عامیانه و ترکیب آن با مضامین فلسفی و عرفانی، «مادر» را به اثری یگانه در سینمای ایران تبدیل کرده است. این فیلم، همچون آینه‌ای است که هویت و فرهنگ ایرانی را به نمایش می‌گذارد و با هر بار تماشا، مخاطب را به بازاندیشی در معنای زندگی، مرگ و عشق وامی‌دارد.
اثری که جاودانه است
«مادر» علی حاتمی، تنها یک فیلم نیست؛ بلکه مرثیه‌ای است درباره عشق، خانواده، و ارزش‌های انسانی. این اثر با بهره‌گیری از زبان ادبی و تصویرسازی غنی، توانسته اثری ماندگار در تاریخ سینمای ایران خلق کند.»
پوستر جشنواره فیلم فجر، با نمایش تصویری از این فیلم، یادآور شد که چگونه هنر می‌تواند مرزهای میان سینما و ادبیات را درنوردد و تجربه‌ای تازه از روایت‌گری ارائه دهد. «مادر» همچنان اثری زنده و الهام‌بخش است که هر بار بازخوانی‌اش، لایه‌های جدیدی از زیبایی و معنا را آشکار می‌کند.
نظر شما