گروه تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): نشست «اسناد دیپلماتیک دورۀ صفویه در آرشیو دولتی اسناد کهن روسیه»، یکشنبه ۱۷ فروردین در دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد.
در این برنامه که از سوی گروه انجمن علمی-دانشجویی زبان روسی و دفتر بنیاد «روسکی میر» دانشگاه تربیت مدرس با همکاری انجمن علمی-دانشجویی تاریخ انجمن ایرانی زبان و ادبیات روسی و دانشگاه دولتی سنت‌پترزبورگ برگزار شد، «آرتیُم آلکسیویچ آندریف»، رئیس مرکز مطالعات جمهوری اسلامی ایران در دانشگاه دولتی سنت‌پترزبورگ و مؤلف کتاب تازه منتشرشدۀ «اسناد دیپلماتیک دورۀ شاه‌صفی یکم به زبان فارسی از مجموعۀ آرشیو قدیم دولتی روسیه» به زبان روسی، در این نشست گفت: اطلاعات اسناد حاکی از آن است که آغاز روابط بین دو کشور با رسیدن روسیه به دریای خزر و شهر آستاراخان و تبادل تاجران آغاز شد. البته من عقیده دارم که قبلاً نیز ارتباطی بوده است و رقابت با امپراتوری عثمانی سبب این ارتباط شده است و از منابع عثمانی درمی‌یابیم که سفیری از سوی شاه‌عباس به مسکو رسید.
این ایران‌شناس روس بیان کرد: متأسفانه در آرشیوهای روسیه هیچ سندی دربارۀ سفارت‌های ایران تا سال ۱۵۲۱ نداشتیم و به‌طور رسمی تاریخ آغاز روابط بین دو کشور دیرتر از این زمان تخمین زده می‌شود. در اسناد روسیه نخستین سفیر ایران هادی‌بیک بود که در زمان سلطان‌محمد خدابنده یعنی در سال ۱۷۸۷ فرستاده شد. از منابع دیگر غیرروسی می‌دانیم که قبل از او سفیران دیگری به مسکو آمدند اما در آرشیو سندی موجود نیست.
او ادامه داد: هم هادی‌بیک و هم سفیر روسیه به نام گریگوری واسیل چیکوف قوانین و قواعد پذیرش سفیرهای روسیه در ایران و بالعکس را ساختند و در طول قرن هجدهم با همین قوانین پذیرش سفیران انجام می‌گرفت. می‌توان شعار محبت و دوستی را از این زمان دید. به دفتر سفیر و سفارتخانه پریکوز می‌گفتند و اجرای شعار محبت و دوستی بر عهده این دفتر بود. نکتۀ مهم این است که همۀ اطلاعات مربوط به مسافرت‌ها و سفارت‌ها در پریکوز جمع و تحلیل می‌شد.
رئیس مرکز مطالعات جمهوری اسلامی ایران در دانشگاه دولتی سنت‌پترزبورگ افزود: ما از سال ۲۰۱۸ مشغول مطالعات اسناد این آرشیو هستیم و این کار به‌طور جدی انجام می‌شود. در گذشته به ایران، پرشیا می‌گفتند و شمارۀ آن در این آرشیو ۷۷ است. یکی از پژوهشگران همۀ اسناد مربوط به روابط ایران و روسیه را به سه قسمت تقسیم کرد. کم‌ترین قسمت شامل ۱۵ پرونده است که می‌توانیم قراردادها را به انگلیسی ببینیم. در گاروخ یا قسمت دوم فرمان‌های شاهنشاهان ایران را می‌بینیم ولی بزرگترین گاروخ، گاروخ اول است که بیش از ۴۰۰ پرونده را دربردارد و تمام روابط در آن موجود است.
آرتیم آلکسیویچ آندریف بیان کرد: ما نمی‌توانیم تعداد دقیق اسناد را بگوییم چون ممکن است یک پرونده فقط پنج صفحه و پرونده دیگری دوهزار صفحه و حاوی اطلاعات بسیاری باشد. در هر گاروخ دو نوع سند داریم. در ساتون‌ها یا کتاب‌های سفیری منشی دفتر مهم‌ترین اطلاعات را دربارۀ سفارت جمع‌بندی و خلاصه می‌کرد. این کار منشی به مورخان قرن‌های بعدی نیز کمک زیادی می‌کند. یعنی می‌توانیم تمام اسناد را نخوانیم و فقط کتاب‌های سفیری را بخوانیم ولی ما اسناد اصلی را مطالعه می‌کنیم چون فکر می‌کنیم خیلی مهم است.
وی در ادامه گفت: ساتون‌ها به‌صورت طومار بودند و همه اسناد مربوط به رسیدن یک سفیر در آنها جمع می‌شد. به‌همین‌دلیل ساتون به شکل کاغذ طومار بود، زیرا منشی‌ها میز خاصی نداشتند و میز فقط متعلق به مقام بالاتر بود و ساتون توسط منشی بر روی پا قرار می‌گرفت و نوشته می‌شد. در نیمۀ دوم قرن نوزدهم وسفولسکی که یک متخصص مطالعات خاورمیانه بود، این کتاب‌ها را مطالعه و نتیجۀ مطالعاتش را در یک کتاب سه جلدی با عنوان «روابط روسیه و پرشیا» منتشر کرد. سیدمحمدعلی جمالزاده و نجفقلی معزی (حسام‌الدوله) هر دو این کتاب را می‌شناختند و از آن استفاده کردند. البته این کتاب ترجمه نشده و آن را به زبان روسی می‌خواندند و از آن استفاده می‌کردند.
آندریف افزود: یکی از اعضای گروه پژوهشی ما این اسناد فارسی را طبقه‌بندی و تحلیل کرد که کاری عالی و مهم بود. از اینجا به بعد وقتی در مورد اسناد فارسی صحبت می‌کنیم، دربارۀ همین اسناد سخن می‌گوییم. این اسناد از لحاظ تاریخی خیلی جالب هستند. در این فرمان‌های شاهنشاهی می‌توانیم شعار محبت و دوستی را ببینیم ولی اطلاعات مهمی دربارۀ شرح مذاکرات را از آنها نمی‌بینیم، چون هر دو طرف می‌ترسیدند که عثمانیان به این اسناد دست بیابند.
رئیس مرکز مطالعات جمهوری اسلامی ایران در دانشگاه دولتی سنت پترزبورگ بیان کرد: هم شاه‌عباس اول و هم شاه‌صفی اول هم به تزارهای روسیه و هم به رئیس مسیحیان ارتدکس روسیه نامه می‌نوشتند. ما فکر می‌کنیم به‌این‌دلیل پادشاهان ایران به رئیس کلیسا نامه می‌نوشتند چون مقام دنیوی و روحانی برای آنها مهم بوده است.
وی گفت: به نوع دیگری از اسناد ایرانی که هم به زبان روسی و هم به زبان فارسی بود نیز اُکاس می‌گفتند. اُکاس یعنی نامه‌ای که از سوی شاهنشاه یعنی شاه‌صفی اول به حاکمان شهرهایی که در کنار دریا و یا در مرز بودند، نوشته می‌شد. در اکاس از طرف شاهنشاه نوشته می‌شد که این سفیر یک مقام بالاست و باید به او اجازه بدهند که از مرز این شهرها رد شود و به پایتخت برسد. در چهارچوب همان محبت و دوستی وقتی سفیری از ایران به روسیه می‌رسید، همۀ نیازهای او و هیأت همراهش برآورده می‌شد و برعکس هم همین‌گونه بود.
آندریف با بیان اینکه نوع دیگری از این فرمان‌ها تفصیل نامیده می‌شد، افزود: در تفصیل همۀ هدایایی که هیأت‌ها به همراه داشتند، ذکر شده است. در شرح بیشتر این تفصیل‌ها باید بگویم که بین شاه‌عباس و تزار قراردادی بود که طی آن نمایندگان تجاری از هر دو طرف می‌توانستند مبادلۀ کالا داشته باشند و مهم اینکه محصولات مال تزار و شاه بود و مالیاتی را تاجران پرداخت نمی‌کردند. البته زمانی که یک نماینده از طرف ایران به روسیه می‌آمد، می‌بایست تفصیلی با خود داشته باشد تا بفهمند که کیست و چه به همراه دارد. نوع دیگر از تفصیل عریضه بود، زمانی که سفیر با مشکلی روبه‌رو می‌شد، برای تزار عریضه می‌نوشت.
اسناد فرعی ما را با دنیای جدیدی در روابط دو کشور ایران و روسیه آشنا می‌کند
همچنین «مقصودعلی صادقی»، دانشیار تاریخ دانشگاه تربیت مدرس در این نشست گفت: انتشار کتاب آرتیم آلکسیویچ آندریف بهانه نشست امروز است. ما از نظر انتشار اسناد فارسی در روسیه غنی هستیم. ما تعداد قابل توجه‌ای مجموعه سندی داریم که در گرجستان، ارمنستان و آذربایجان منتشر شدند. روی اسناد خیلی خوب کار شده است و ما با جهان مهمی از اسناد روبه‌رو هستیم تا به پژوهش آندریف برسیم.
وی افزود: کتاب «فهرست اسناد آرشیوهای گرجستان دربارۀ تاریخ ایران» به‌کوشش گودرز رشتیانی و یا کتاب «ارامنه و روسیه؛ تاریخچۀ مستند (۱۷۹۶-۱۶۲۶)» به‌کوشش جورج بورنوتیان با ترجمۀ رجبعلی کاوانی ازجملۀ این کتاب‌هاست. ما با اقوام روس مجاور بودیم و رفت‌وآمدهایی داشتیم، ولی مناسبات با دولت از زمان ایوان سوم و به‌خصوص ایوان چهارم جدی شد. در دورۀ شاه‌طهماسب تا دورۀ محمد خدابنده مناسبات جدی بین ایران و روسیه شکل گرفت.
صادقی بیان کرد: این ارتباط به دو دلیل وجود دولت عثمانی که دشمن مشترک دو کشور بود و به دلیل تجارت شکل گرفت. البته در این زمان اروپاییان نیز به‌دنبال راه جایگزین برای ورود به شرق بودند و به طور کلی در دورۀ صفویه راه روسیه به اروپا از ایران باز شد. بسیاری از اشخاص مهم از این راه به دو کشور وارد شدند و یا سفرای ایرانی نیز از این راه رفتند. در آن زمان راه جایگزین نداشتیم زیرا عثمانی راه اصلی را بسته بود و روسیه نیز کیفیت بالا در تجارت، سیاست و نظامی‌گری داشت.
وی با بیان اینکه جمالزاده کتاب خوبی نوشته است، گفت: جمالزاده در آن زمان همت کرد و کتاب «تاریخ روابط ایران و روس» را نوشت اما امروز دیگر این کتاب پاسخ‌گوی ما نیست و باید به اسناد درجۀ اول مراجعه کنیم. مهم‌ترین امتیاز کتاب آندریف پرداختن به سندهای فرعی و جنبی است. شاید در نگاه نخست فرمان‌ها مهم باشند اما فرمان کم نداریم و چیزی که همواره از آن رنج می‌بریم، این است که اسناد جنبی این فرمان‌ها چیست؟ حواشی سفارت و مسائل جنبی سفارت بسیار زیاد است. در واقع این اسناد فرعی ما را با دنیای جدیدی در روابط دو کشور ایران و روسیه روبه‌رو می‌کند.
صادقی افزود: از کتاب آندریف متوجه می‌شویم که پادشاه ایران چه هدایایی را برای پادشاه روسیه فرستاده است. جنس هدایا چیست، اینکه یک سفارتخانه چه تعداد نفرات برای انجام کار داشته است. در این کتاب ذکر شده است که به جز سفیر ۱۳۰ تا ۱۴۰ نفر خدمه در سفارت ایران در روسیه حضور دارند که هریک شغلی دارند و سفارتخانه در واقع یک شهر کوچک است. فرخ قصه‌خوان، ملای کتاب، شاهنامه‌خوان نیز در سفارت ایران در روسیه حضور داشت. زیرا شاهنامه‌خوانی در تاروپود ملت ما رسوخ داشته است و جزئی از این مملکت است. از این‌ها که بگذریم در کتاب آندریف فهرست‌هایی به فارسی این عنوان‌ها را ذکر کرده است. بهزاد رمال، محمد کفشدوز، ابراهیم نعل‌بند، مشعل‌دار، یازده نفر عملۀ مطبخ، حویج‌خانه که حوائج دیگر را برآورده می‌کردند و….
وی گفت: از این متون اطلاعات اقتصادی خوبی نیز به دست می‌آید. سازوکار تجارت بین دو کشور و کالاهای رایج به خوبی معرفی شده‌اند. برخی از تجار سفرا و برخی دیگر مأمور پادشاه هستند. مأمور پادشاه گرک یراق، مسئول تامین لوازم ضروری دربار و کارپرداز است. عمدۀ کار گرک یراق‌ها تجارت است. گرک یراق‌ها یا سفرا از شهرهای مختلف متصدی جداگانه دارند. ساختار این‌گونه بود که کالاهای ایالت‌های مختلف برده می‌شد و در آن‌جا فروخته می‌شد. اسامی کالاهای مختلف نیز جالب است که در این کتاب ذکر شده است. از کتاب آندریف به‌خوبی متوجه می‌شویم که ایرانیان و روس‌ها هم از راه خشکی و هم از راه دریا استفاده می‌کردند.
صادقی افزود: خوانش سندها بسیار سخت است که بسیار خوب و دقیق خوانده شده و بسیار کم‌اشکال است، ای کاش متن سندها در متن کتاب قرار می‌گرفت. ما با روسیه همسایۀ خیلی نزدیکی هستیم اما تاریخ ما را بیشتر از اینکه خودمان نوشته باشیم، غربی‌ها نوشته‌اند که می‌تواند در روابط بین دو کشور تأثیرگذار باشد. امیدواریم فرصت استفاده از این اسناد برای پژوهشگران دو کشور فراهم شود.
اسناد منتشرشده از سوی آندریف؛ پرتوهای تازه‌ای در روابط دو کشور ایران و روسیه
«جواد مرشدلو»، استادیار تاریخ دانشگاه تربیت مدرس نیز در این جلسه گفت: امروز در این نشست اسناد ایران عصر صفوی در آرشیو قدیم روسیه بررسی می‌شود. دانشگاه سنت‌پترزبورگ بیش از ۲۰۰ سال سابقه در حوزۀ ایران‌شناسی دارد و خوشبختانه امروز هم مشغول فعالیت است.
وی افزود: آرتیم آلکسیویچ آندریف رئیس مرکز مطالعات جمهوری اسلامی ایران در دانشگاه دولتی سنت‌پترزبورگ و از نسل جدید این دانشگاه است. او به‌تازگی اسنادی را منتشر کرد که پرتوهای تازه‌ای در این مقطع می‌افکند. در آثاری که قبلاً دربارۀ رابطه ایران و روسیه منتشر شده، این اسناد کم‌رنگ بوده است و در اسنادی که آندریف منتشر کرد، دورۀ شاه‌عباس یکم یعنی سال‌های ۶۳۰ میلادی به بعد بازخوانی می‌شود.
نظر شما