گروه تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): «عجایب و غرایب» نام عمومی کتاب‌های منظوم یا منثوری است که به شرح و وصف شگفتی‌ها و عجایب جهان می‌پردازد.» (۴۰) کتاب «غرایب‌‎الدنیا و عجایب‌الاعلا» تألیف آذری اسفراینی (۸۶۶-۷۸۴) با تصحیح و تحقیق وحید رویانی و یوسفعلی یوسف‌نژاد به‌تازگی به‌طور مشترک از سوی انتشارات بنیاد موقوفات افشار و انتشارات سخن به چاپ رسیده است.

حمزة بن علی ملک، موسوم به آذری اسفراینی در «هیاهوی جنگ و گریزهای سربداران» (۱۹) در سال ۷۸۴ در اسفراین چشم بر جهان گشود. پس از سفرهایی زیارتی و اقامتی طولانی در هند، باز به اسفراین بازگشت و در سلک اهل معرفت قرار گرفت و با احداث خانقاهی در اسفراین، دل در گرو باطن نهاد و با گزینش خلوت روزگار گذراند و در ۸۲ سالگی در سال ۸۶۶ دعوت حق را لبیک گفت و با ترک کالبد جسمانی، در عالم روحانی جاودانه شد.

کتاب دارای مقدمه‌ای مفصل و کامل و به‌جاست که پس از اشاره به زندگی شیخ آذری، آثار او را برمی‌شمارد و در معرفی عجایب می‌نویسد: «اثری مفصل به نام مرآت داشته که مشتمل بر چهار بخش بوده است.» از این مجموعه دو بخش «غرایب‌‎الدنیا و عجایب‌الاعلا »(۲۸) به روزگار اکنون رسیده است که در این کتاب ارائه می‌شود. این منظومه در قالب مثنوی سروده شده است و «در ذکر عجایب شهرها و سرزمین‌ها و کوه‌ها و چشمه‌ها و بناها و حیوانات است .»(۲۸)

پ س از بحث در گونه‌های متنوع عجایب‌نامه، تقسیم‌بندی آن‌ها و تأثیر و تأثّرشان، ویژگی‌های این کتاب بیان می‌شود، ازجمله: دقت آذری، بر خلاف غالب عجایب‌نامه‌ها، در ذکر منابعی است که در طرح عجایب از آن‌ها بهره برده است، «او چهار نوع منبع مختلف برای روایت‌های خود داشته است، منابع شفاهی، منابع کتبی بدون ذکر نام، روایات شفاهی به نقل از یک کتاب و منابع کتبی که نام آن‌ها ذکر شده است .»(۵۴)

منابع مکتوب مورد استفادۀ اسفراینی به شمارش مصححان پژوهنده ۲۳ کتاب است که ازجمله می‌توان این موارد را نام برد: تحفة‌الغزائب، جواهر برکات، سراج‌القلوب، معجم‌البلدان، رسالۀ احباب، زمخشری، قشیری، جاحظ، ابوعلی سینا، ناصرخسرو و....

در ادامه محتوای مندرج در کتاب به این موارد دسته‌بندی می‌شود: فلسفه و روان‌شناسی، حکمت و علم حیوانات، کیهان‌شناسی و علم جغرافیا، فرهنگ و عقاید عامه، ریشه‌یابی عامیانه، معارف و اندیشه‌های عرفانی، تفسیر عقلانی، تفسیر مذهبی، تأویل اخلاقی و آوردن علل یا اسامی مختلف برای یک پدیده.

در پایان مقدمۀ عالمانۀ کتاب، هشت نسخۀ مورد استفاده برای تصحیح با رعایت نکات دقیق نسخه‌شناسانه ازجمله: مجلد بودن یا نبودن، معرفی مُهرهای موجود در صفحات که از سیر گردش نسخه در دست صاحبان مختلف حکایت دارد، تعداد صفحات و سطور، نوع خط و ویژگی‌های رسم‌الخطی، انجامه و ترقیمه معرفی می‌شوند.

در پایان کتاب، قبل از نمایه‌ها، بخش تعلیقات قرار گرفته است که در آن شخصیّت‌ها به قدر امکان، کتاب‌ها، اماکن جغرافیایی و گاه معنای واژه‌های دیریاب تبیین می‌شوند.

«عجایب و غرایب: غرایب‌‎الدنیا و عجایب‌الاعلا» به‌طور مشترک از سوی انتشارات بنیاد موقوفات افشار و انتشارات سخن، در ۵۱۲ صفحه و به‌بهای ۴۷۲ هزار تومان نشر یافته است.