به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا) به نقل از روابط عمومي كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، انجمن‌های ایالتی و ولایتی یاد‌گاری از انقلاب مشروطه‌اند که با وجود حجم وسیع اختیارات آن‌ها و نیز فقدان قدرت دولت مرکزی، حتی در یک مورد نیز نمی‌توان نمونه‌ای ذکر کرد که یکی از آن‌ها برخلاف سیاست دولت مرکزی یا در اندیشه‌ ديگري برآمده باشند. 

بر اساس مطالب اين كتاب، اين انجمن‌ها محصولی از توسعه‌ فرهنگی کشور و تجلی شعار‌هایی‌اند كه در انقلاب مشروطه درباره حقوق سیاسی آحاد مردم مطرح بودند. در واقع، انجمن‌های ایالتی و ولایتی الگویی برای توزیع مناسب قدرت سیاسی و اداری در بین ایالات، ولایات و استان‌ها‌ی کشور محسوب می‌شدند. مختصر اسناد ارايه شده در اين مجموعه‌ گواه سلامت چنین الگویی‌اند. 

رسول جعفریان، رييس كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، در مقدمه‌ «گزیده‌ اسناد انجمن‌های ایالتی و ولایتی» به تبیین جایگاه این انجمن‌ها و معرفی اثر حاضر می‌پردازد. 
در  مقدمه مي‌خوانيم: «تجربه انقلاب مشروطه همچنان برای ما آموزنده است، مشروط به آن كه مشروطه را اولاً بر اساس منابع اصیل و درست آن، ثانیاً بدون پیش‌داوری و ذهنیات مورد تأمل قرار داده و ثالثاً، شرایط زمانی را به خوبی بشناسیم و همه اجزاء درونی مشروطه را، هر کدام در حد و اندازه خود، در تفسیر و تحلیل مجموعه ‌ی که به نام انقلاب مشروطه پدید آمد، به حساب آوریم.»
 
همچنان كه اسناد اين مجموعه نيز بيان مي‌كنند، خوی استبدادی حاکمان قاجار و دیگر حاکمانی که به هر نام و نشانی از کدخدا و ريیس ایل و عشیره در ایران بر مردم فرمانروایی می‌کردند، چندان نیرومند بود که تغییر آن امری محال به نظر می‌آمد. به عبارت دیگر، تصور این که توده مردم در حکومت مشارکت پیدا كنند و در مسايل عمومی و اجتماعی صاحب رأی و نظر باشند، برای مستبدان امری غیر قابل قبول بود، چنان که در بسیاری از نقاط حتی توده‌ها نیز به این امر باور نداشتند و آن را ناممکن می‌دانستند. 

مشروطه با تمامي ويژگي‌هايش این هنر را داشت که محور قدرت را از استبداد به مردم باز گرداند و در عین حال، در بسیاری از نقاط، از محور دین و مذهب نیز به عنوان اهرمی براي تحقق خواست به حق مردم بهره گرفت. به همین دلیل، اغلب مجتهدان و مراجع بزرگ بلکه در مهم‌ترین رکن مشروطه که حمایت از مردم بود، همگی در کنار مردم بودند و چنانچه نگرانی هم داشتند، بر حاشیه‌های مشروطه‌گری افراطی به معنای غرب‌گرایی و فرنگی مآبی‌اش بود. 

یکی از پدیده‌های ایجاد شده پس از مشروطه که به صورت خودجوش درآمد و بعدها صورت قانونی پیدا کرد، همین انجمن‌های ولایتی بودند که ابتدا در تبریز و اصفهان و سپس در تمامی شهرهای بزرگ و کوچک پدید آمدند تا به‌سان یک شورای محلی عمل کند. این شوراهای محلی یا آنچه به نام انجمن‌های ولایتی خوانده می‌شدند، تحقق بخشی از پیام مشروطه برای گرداندن چرخه و محور از استبداد حاکمان قاجاری به توده‌های مردم بودند. 

مسعود كوهستاني‌نژاد طاري نيز در گوياسازي اسناد اين مجموعه يادآوري كرده است كه کار عمده اين انجمن‌ها در درجه نخست برگزاری انتخابات و نظارت درست بر آن و سپس عمل کردن به عنوان یک شورای محلی در حل و فصل مسايل محلی بود. 

نخستين چاپ كتاب «گزیده‌ اسناد انجمن‌های ایالتی و ولایتی» را مركز انتشارات كتابخانه مجلس به تازگي به چاپ رسانده است.