خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، دوران مختلف تاریخ تمدن اسلام و ایران، سرشار از حضور مستمر اندیشمندان و فیلسوفانی بوده است که همواره با خلق آثار بدیع، خدمت بزرگی به گستره علوم عقلی داشته‌اند.
همچنین تالیف کتاب‌های موثر و خلق نظریات متعدد فلسفی و فراتر از آن، بنیان نهادن مکتب فکری جدید از یک سو و ترجمه بسیاری از نسخه‌های فیلسوفان سرزمین‌های دیگر از سوی دیگر، سبب شده است تا در گستره زمانی خاصی فرهنگ اسلامی به شکوفایی دو چندان دست یابد اما گنجینه کتابخانه‌ها و بسیاری از نسخه‌های دست‌نویس این اندیشمندان در طول قرن‌های مختلف به علل گوناگون به دست آیندگان نرسیده و فارغ از علل طبیعی، عواملی مانند لشکرکشی‌های متعدد و ارج ننهادن بر آن‌چه به عنوان میراث مکتوب قلمداد میشود، جایگاه کتاب‌های این نظریه‌پردازان بزرگ را در خطر قرار داده است، به‌گونه‌ای که امروزه پس از گذشت صدها سال از آن زمان با وجود آن‌که کشور ایران به نسبت دیگر کشورهای همجوارش غنای بیشتری در حوزه نسخ خطی دارد، اما همچنان کمبودهای جدی در این حوزه احساس میشود. از جمله مهمترین این کمبودها می‌توان به چالش‌های موجود در حوزه تصحیح این متون اشاره کرد که از سوی مسوولان چندان جدی گرفته نشده است، در حالی که در کشورهای دیگر، سالیان سال پروژه‌ای به تصحیح یک جلد کتاب فلسفی اختصاص می‌یابد و مصحح عمرش را بر تصحیح و تطبیق این نسخه با سایر نسخ می‌گذارد و به طور متقابل حمایت نیز میشود اما روالی که اکنون گریبان تصحیح متون فلسفی ما را گرفته است، جز این حکایت دارد.
نبود دوره‌های ویژه دانشگاهی برای تربیت مصحح در حوزه متون مختلف به‌ویژه آثار فلسفی، یکی از اصلی‌ترین عواملی است که سبب شده این حوزه به نسبت دیگر زمینه‌ها مورد بی‌مهری واقع شود. به بیان دیگر، جایگاهی برای گسترش و انتقال آن‌چه به عنوان دانش تصحیح نسخ قلمداد میشود، به گواه صاحب‌نظران جایگاه خود را در جامعه ما پیدا نکرده است.
این روند زمانی بیشتر رخ می‌نمایاند که بدانیم بسیاری از نسخه‌هایی که در کتابخانه‌های کشورهای دیگر وجود دارند، اولا متعلق به ایرانند و در وهله بعد، نسبت به نسخه‌هایی که ما در دست داریم، از قدمت بیشتری برخوردارند و دیگران مشغول کار بر آن‌هایند.
البته این تنها یک روی سکه است و به فرض آن‌که مصححان برای تطبیق نسخه‌های در دسترس‌شان امکان سفر به کشورهای دیگر را داشته باشند، همچنان مانعی بزرگ سد راه آن‌هاست، چراکه دستیابی به این نسخه‌ها برای همگان و حتی محقق امکان‌پذیر نیست و کتابخانه‌های سایر کشورها همکاری لازم را ندارند. بنابراین، به نظر می‌رسد این مساله باید از سوی متولیان دولتی به طور جدی پیگیری شود.
خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، در راستای بررسی این مشکل با چند تن از مصححصان و فعالان عرصه تصحیح نسخه‌های خطی فلسفی گفت‌وگو کرده است که برآورد و نتیجه‌گیری سخنان آنان، این موضوع مهم را به ذهن متبادر میکند که اساسا نه تنها فرآیند تصحیح که حتی نسخه‌های خطی نیز از جایگاه شایسته‌ای برخوردار نیستند.
ضرورت جمع‌آوری نسخه دیجیتال و پشتیبان از آثار و نسخه‌های فلسفی
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدصادق حسینی اشکوری، رییس مجمع ذخایر اسلامی، سال‌هاست که در حوزه تصحیح و گردآوری نسخه‌های مختلف خطی از جمله نسخ فلسفی فعالیت کرده و توانسته است مجموعه‌ای عظیم از این نسخ را به‌صورت دیجیتالی تهیه کند.
او معتقد است که «نمی‌توان صرفا به تصحیح یک نسخه از یک کتاب اکتفا کرد، بلکه باید با جمع‌آوری نسخه‌های مختلف، امکان تطبیق بیشتر را برای مصحح فراهم کرد تا خطاهای احتمالی جلوگیری شود، چراکه تطبیق سبب ارایه نسخه و تصحیح متقن خواهد شد.»
توجیه نبودن موسسات متولی تصحیح نسخ علوم عقلی
اشکوری همچنین یکی از مهمترین مشکلات محصصان را توجیه نبودن موسساتی می‌داند که باید کار تخصصی و حمایت کافی را از فرآیند تصحیح انجام دهند. به نظر مدیر مجمع ذخایر اسلامی، بسیاری از موسسات و متولیان به تخصصی بودن کار تصحیح واقف نیستند و نمی‌دانند تصحیح تا چه اندازه می‌تواند کمک حال محققان باشد. از این نظر، نه تنها از نسخه‌های خطی در حوزه فلسفه، بلکه حتی از مصححان نیز به نحو شایسته حمایت نمی‌کنند.
رییس مجمع ذخایر اسلامی، وجود کتابخانه‌های دیجیتالی از نسخه‌های خطی در حوزه‌های مختلف به‌ویژه فلسفه را ضروری می‌داند و معتقد است: «با توجه به شرایط دنیای امروز و گسترش فناوری اطلاعات و همچنین نبود امکان دسترسی به نسخه‌ها، ضرورت دارد کتابخانه دیجیتالی در حوزه نسخه‌های خطی به‌ویژه علوم عقلی گسترش یابد، چراکه نمی‌توان انکار کرد که امروزه تمایزهای بسیاری در جامعه احساس میشود، به این مفهوم که اکنون بخواهیم یا نخواهیم، با تفاوت قابل توجهی میان نسل‌ها مواجهیم.»
تداوم فرآیند تصحیح باید به صورت آکادمیک
دکتر سید حسن موسویان که از مصححان آثار فلسفی محسوب میشود، سال گذشته تصحیحی از کتاب التعلیقات ابن ُینا ارایه کرد که در نوع خود کم‌نظیر بود.
دکتر موسویان درباره چالش‌های تصحیح متون فلسفی می‌گوید: «کار تصحیح در ایران کم‌ارج و البته کم‌اجر است که اگر چنین نبود، این حوزه تخصصی از سوی برخی به کار خدماتی تعبیر نمی‌شد! برخی می‌گویند کار تصحیح، تولید نیست و خدماتی است! این نگاه نه تنها بازاری، بلکه کوته‌بینانه است.»
مصحح «التعلیقات ابن‌سینا» بر این اعتقاد است که «عمر و زمانی که یک مصحح می‌توانست برای تالیف یا گذراندن اوقاتش با خانواده بگذارد، به دلیل علاقه‌اش به کار تصحیح از زندگی حذف و تنها متمرکز بر کار تصحیح میشود اما بعد از چندین سال به زحمت شما می‌گویند کارتان خدماتی بوده است و علمی نیست و در نهایت، مبلغ ناچیزی به شما می‌دهند!»
موسویان تاکید بر این موضع دارد که پیش از هر چیز باید علمی بودن کار تصحیح جا بیفتد، می‌گوید: «این اتفاق در صورتی به وقوع می‌پیوندد که نگرشی آکادمیک به موضوع داشته باشیم. تصحیح کار دشواری است که بدون علاقه، همت و داشتن اطلاعات کافی به نتیجه نمی‌رسد. باید رشته‌ای برای تصحیح در دانشگاه ایجاد شود و دانشجویانی در این رشته تربیت شوند. همچنین حوزه تصحیح نیازمند مساعدت مسوولان اجرایی است.»
تنها به یک نسخه اکتفا نکنیم
دکتر نجفقلی حبیبی، مصحح المشارح، با بیان این‌که حوزه نسخ خطی با بی‌مهری‌‌های فراوانی مواجه است، می‌گوید: «کمبود امکانات کافی برای مصحح و نبود بودجه برای موسسات متولی، موضوعاتی‌اند که سبب رکود و کند شدن روند تصحیح می‌شوند.»
به عقیده دکتر حبیبی «بسیاری از نسخه‌های خطی موجود در کشور تصحیح نشده‌اند، در حالی که تصحیح هر نسخه می‌تواند راهگشای بسیاری از پرسش‌های محققان حوزه‌های مختلف به‌ویژه فلسفه شود. ضمن آن‌که به نوعی تعدد نظریات گذشتگان در یک حوزه می‌تواند عمق و اعتبار بیشتری به کار محقق و پژوهشگر فلسفه بدهد، چراکه محقق در سیر تحقیق، از نسخه‌های مختلف تصحیح شده استناد و از نظریات متعدد بهره می‌جوید.»
مصحح کتاب قانون ابن‌سینا با بیان این‌که تصحیح نسخه‌های سبب احیای هرچه بیشتر فلسفه اسلامی خواهد شد، می‌افزاید: «نسخه‌های خطی میراث ملی‌اند و باید از سوی دستگاه‌های دولتی مورد توجه قرار گیرند، چراکه فارغ از جنبه تاریخی، بیانگر سطح و میزان دانش ما در گذشته‌اند.»
دکتر حبیبی می‌افزاید: «نسخه‌های خطی بعد از تصحیح، دنیای جدیدی را پیش روی محقق ایجاد می‌کنند. بنابراین، باید به شکلی منسجم از سوی نهاد‌های مربوطه در اختیار مراکز علمی قرار داده شوند تا محققان بتوانند با تطبیق آنها با نسخه‌های سابق، به نتایج جدیدی از پژوهش خود دست یابند.»
لزوم تشکیل اتاق فکری برای رفع مشکلات مصححان
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمحسن طبسی، از جمله محققانی است که برای نگارش آثارش خود به نسخه‌های متعددی مراجعه میکند.
وی با اشاره به فاصله میان نویسندگان معاصر و قدیمی حوزه فلسفه می‌گوید: «این روزها یکی از خلاهای جدی این عرصه، مراجعه نکردن بسیاری از نویسندگان جوان به متون و میراث گذشته است، به این مفهوم که نویسنده خود را از مراجعه به مصحح بی‌نیاز می‌داند و تنها به ارایه شرحی کوتاه اکتفا میکند. به نظر من، برای برطرف شدن این معضل، باید اتاق فکری تشکیل و نسخه‌های خطی به عنوان دغدغه جدی مطرح شود.»
نویسنده کتاب «امام رضا(ع) به روایت اهل سنت» معتقد است: «اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گروهی را تشکیل می‌داد تا دست‌کم فهرستی از کتاب‌ها و نسخه‌های خطی فلسفی در سطح خاورمیانه در اختیار محققان قرار داده شود، روند تحقیقات سمت‌وسوی دیگری به خود می‌گرفت، زیرا پژوهشگر می‌توانست امیدوار باشد که نسخه‌ای که تصور می‌کرد اصلا وجود نداشته باشد، نه تنها موجود است، بلکه امکان دسترسی به آن از طریق حمایت‌های دولتی وجود دارد.»
وی با بیان این‌که «هیچ آماری از نسخه‌های خطی فلسفی موجود در کتابخانه‌ها در اختیار نداریم» می‌افزاید: تعدادی از نسخه‌های خطی نفیس ما در کتابخانه‌های ترکیه، عراق، پاکستان، هندوستان، مصر و عربستان خاک می‌خورند و ما هیچ آماری از آنها در دست نداریم.
با توجه به نظریات این محققان و مصححان، به‌نظر می‌رسد روند تصحیح متون مربوط به علوم عقلی باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد، چراکه فارغ از آن‌که هریک از این متون دریچه‌ای جدید را به دنیای اندیشه گذشتگان ما باز می‌کنند، در واقع صبغه علمی ما را نیز به جهانیان بیش از گذشته اثبات و نمایان خواهند کرد. بنابراین، ضرورت دارد مسوولان در حوزه حمایت از مصححان نسخ خطی فلسفی تدابیر لازم را اتخاذ کنند تا مشکلات فعالان این حوزه برطرف شوند.
شنبه ۱۳ مهر ۱۳۹۲ - ۱۵:۲۰
نظر شما