آیا توقف فعالیت صنعت نشر که آسیب 90 درصدی به فعالان این حوزه تحمیل کرد را می‌توان یک فرصت دانست؟ اگر فرصت باشد چطور باید از آن بهره‌برداری کرد؟ آیا زمینه‌های استفاده از این فرصت برای فعالان صنعت نشر وجود دارد؟ داریوش مطلبی، معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی در گفتوگو با خبرنگار ایبنا به این پرسش‌ها، پاسخ داده است.
آمار و ارقام اعلامی از تاثیر شیوع ویروس کرونا بر صنعت نشر سنگین است. آسیب 90 درصدی فعالان این صنعتِ همواره در تنگنا و خسارت میلیاردی به‌دنبال تعطیلی همه حلقه‌های این حوزه، نگران‌کننده است. آیا تهدید کووید 19 را می‌توان برای صنعت نشر یک فرصت تلقی کرد؟
همه کنشگران کسب‌و‌کار‌هایی که نیازمند تعاملات مستقیم با مشتری هستند؛ از‌جمله فعالان صنعت نشر، از شیوع ویروس کرونا به‌شدت تاثیر گرفته‌اند. فعالیت حلقه‌های این صنعت در ایران تقریبا از دو ماه گذشته کاهش یافته و آسیب دیده است، اما اینکه این وضعیت فرصت است یا تهدید، معتقدم شیوع ویروس کرونا برای صنعت نشر ایران یک فرصت محسوب می‌شود. شیوع ویروس کرونا، برای صنعت نشر ایران و دنیا یک تهدید است و با وجود این موضوع می‌توان با تغییر نگاه، این تهدید را به فرصت تبدیل کرد.
چطور باید از این فرصت استفاده کرد؟
ناشران باید به‌جای توقف فعالیت خود به راهکار‌ها از‌جمله تولید الکترونیکی کتاب فکر کنند. اگر زمینه‌های فعالیت در این عرصه وجود دارد، استفاده کنند و اگر وجود ندارد، با متخصصان فناوری اطلاعات تعامل داشته باشند.
نشر هایبرید یا نشر دوگانه «کاغذی ـ الکترونیک» عموما از نخستین راهبرد‌های جهانی در حوزه نشر است. اگر ناشران ما هوشیار باشند و با نگاه حرفه‌ای از فرصت شیوع ویروس کرونا استفاده کنند، می‌توانیم امید‌وار باشیم که نشر الکترونیک واقعی و نشر هایبرید ـ‌نشر همزمان نسخه الکترونیک و کاغذی کتاب‌ـ در ایران توسعه پیدا کند؛ یعنی حرکت به سوی بهره‌برداری از ظرفیت‌های نشر الکترونیک.
کشور‌های مختلف، سال‌هاست به‌صورت حرفه‌ای، کنار نشر سنتی به نشر الکترونیک توجه دارند و در گام نخستِ جریان تولید، درباره اینکه کتاب در هر دو قالب کاغذی و الکترونیک منتشر شود، تصمیم می‌گیرند. علاوه‌براین؛ گاهی کتاب فقط به‌صورت الکترونیک منتشر می‌شود و مزیت‌های این نوع نشر در مقایسه با نشر کاغذی، از دلایل توجه فعالان این حوزه است.
«هوشیاری ناشران» برای استفاده از فرصتی که کووید 19 ایجاد کرده‌‌است را لازم می‌دانید؛ اما می‌دانیم با وجود ورود فناوریهای نوین در عرصه‌های چاپ و نشر، فعالان سنتی همواره دربرابر نشر دیجیتال، مقاومت می‌کنند. جایگاه نشر الکترونیک در صنعت نشر ایران را چطور می‌بینید؟
فعالان صنعت نشر در سال‌های گذشته به‌شکل حرفه‌ای وارد حوزه نشر الکترونیک نشده‌اند، بنابراین؛ نشر الکترونیک به شکل واقعی در ایران به‌وجود نیامده است. هرچند که چند‌سالی‌است، شاهد عرضه نسخه‌های الکترونیک در قالب فروشگاه‌های اینترنتی کتاب هستیم اما این فعالیت‌ها را نمی‌توانیم با عنوان واقعیت نشر الکترونیک، تعریف کنیم. این نوع نشر از ارزش‌‌های افزوده برای کتاب‌های کاغذی خالی است.
صنعت نشر در دوره‌های مختلف، بحران‌های متعددی را تجربه کرده است؛ نزدیک‌ترین آن نوسان قیمت ارز و افزایش قیمت ملزومات تولید کتاب از‌جمله کاغذ بود. مُسکن کمک‌های دولتی تزریق شد اما تبعات نگاه سنتی به صنعت نشر همچنان باقی است و حالا هم بحران کووید 19. راهکار کاهش آسیب‌پذیری صنعت نشر در دوره کرونا و پساکرونا چیست؟
شیوع ویروس کرونا، دغدغه فعالان کسبوکارهای مختلف است و تهدید‌های زیادی وجود دارد که صنعت نشر سنتی را متاثر می‌کند. به‌عنوان مثال؛ سال گذشته که با بحران سیل مواجه بودیم، دسترسی به منابع متقن برای بسیاری از پژوهشگران و علاقه‌مندان ناممکن شد. اگر این منابع در قالب الکترونیکی وجود داشت دیگر نیازی به ارسال بسته‌های کتاب به مناطق سیل‌زده وجود نداشت؛ بنابراین فرصت دیگر کرونا برای صنعت نشر کتاب کاغذی در ایران، ایجاد راهکار برای رفع چالش همیشگی جریان توزیع کتاب در ایران است. تقویت نشر الکترونیک زمینه رفع این چالش را فراهم می‌کند. می‌دانیم تسهیل در دسترسی به کتاب بدون محدودیت زمانی و مکانی مزیت اصلی الکترونیکی شدن نشر در ایران است.
هرچند روز‌به‌روز در حوزه پزشکی پیشرفت‌های قابل‌توجهی را شاهد هستیم اما نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم کرونا، آخرین بیماری است که به سراغ نسل بشر آمده؛ بنابراین باید در حوزه‌های مختلف کسب‌و‌کار از‌جمله نشر کتاب، مسیرها و راهکارهای بلندمدت ترسیم کنیم.
نگاه بلندمدت برای ناشران در دوره کرونا چگونه باید ترسیم شود؟
شاید شیوع ویروس کرونا ماه‌‌ها ادامه داشته باشد و حتی تا پایان سال، کسبوکارها در ایران درگیر این ویروس باشند، بنابراین می‌توان شرایط فعلی را به فرصت تبدیل کرد. البته که این شرایط از نظر فکری و حرفه‌ای یک فرصت است. بسیاری از ناشران فعالیت خود را تعطیل و نیمه‌تعطیل کرده‌اند و باید به این پرسش‌ها فکر کنند که اگر شرایط فعلی ادامه پیدا کند، چه‌اتفاقی می‌افتد و چه راه‌های جایگزین و چه استراتژی‌هایی وجود دارد؟
برخی از شرکت‌های بزرگ تولید‌کننده محصولات فرهنگی در شرایط موجود به عرضه رایگان محصولات خود اقدام کرده‌اند. هدف روسای این شرکت‌ها، تقویت ذائقه مخاطب است؛ بیتردید حفظ جایگاه بین مخاطبان اصلی‌ترین رویکرد این شرکت‌ها است؛ یعنی اگر مردم مدت تقریبا طولانی به‌دلیل مشکل تامین هزینه، خرید محصولات فرهنگی را متوقف کنند، خود‌به‌خود فاصله آن‌ها با کتاب بیشتر و آشتی دوباره آن‌ها با دنیای کتاب برای ناشران سخت‌‌تر خواهد شد. بنابراین؛ ناشران باید با مشارکت بیشتر، دسترس‌پذیری را آسان‌تر و در نهایت بازار را حفظ کنند.
درباره ضرورت توجه ناشران در ایران به نقشه راه و نگاه بلندمدت بیشتر توشیح دهید.
منظورم تکرار مدام این پرسش در ذهن ناشر است: چرا مخاطب باید کتاب بخرد؟
چرا باید این پرسش را از خود بپرسند؟
بسیاری از پژوهشگران، 10 سال گذشته برای دریافت اطلاعات و مطالعه کتاب مجبور به مراجعه به کتابفروشی و یا کتابخانه بودند، اما امروزه بخش عمده نیاز مخاطبان کتاب و محققان در قالب فضای الکترونیک پاسخ داده می‌شود. فارغ از اهمیت حفظ کتاب‌فروشی‌ها، چرا با توجه به پیشرفت‌های حوزه فناوری اطلاعات و دسترسی آسان به منابع اطلاعاتی باید کتاب خرید؟ ناشر باید به این پرسش فکر کند که با وجود سایت‌های عرضه رایگان کتاب در دنیا و حتی پایگاه‌‌های عرضه‌کننده پایان‌نامه در ایران، چرا مخاطب باید کتاب بخرد؟ اگر ناشر به‌دنبال حفظ بنگاه اقتصادی خود است با نگاه بلندمدت، باید ارزش افزوده‌ای برای محصول خود ایجاد کند. اگر به این موضوع بی‌توجه باشد، تا چند دهه دیگر از بین خواهد رفت. کتابخانه‌ها و دیگر مکان‌های ارائه‌کننده کتاب نیز باید به فکر ایجاد ارزش افزوده باشند. رقبا سخت در حال فعالیت هستند. باید به راه‌حل توجه کرد؛ یعنی توجه به فناوریهای عصر اطلاعات.
با توجه به اینکه نشر الکترونیک را راه چاره برای برون رفت از بحران‌ها می‌دانید، در کشور‌های صاحب فناوری نوین نشر در دوره کرونا چه اتفاقی افتاده است؟
بسیاری از کسبوکارهای الکترونیکی از‌جمله «آمازون» و «بارنز‌اند نوبل»، بزرگترین شرکت خرده‌فروشی کتاب در ایالات متحده آمریکا، حتی در دوره شیوع ویروس کرونا به استخدام نیروی انسانی اقدام کردند. میزان مراجعه به سایت‌های فیلم نیز چند برابر افزایش پیدا کرده است و حتی در ایران نیز مخاطبان سایت «آپارات» در دوره قرنطینه دو برابر شد.
در بحران کرونا، اتحادیه‌ها برای جبران خسارات، بار دیگر در خانه دولت را کوبید و تقاضای کمک کردند. وعده‌هایی داده شده اما بسیاری از فعالان حوزه نشر با توجه به میزان آسیب‌ها، معتقدند این میزان کافی نیست. برای دولت در این جریان چه نقشی را متصور هستید؟
دولت‌ها در سراسر دنیا با اشکال مختلف از بخش فرهنگ حمایت می‌کنند؛ البته بلندمدت و با هدف تامین و تجهیز زیر‌ساخت‌ها. در ایران اما حمایت‌های دولتی از این ویژگی‌ها برخوردار نیست. گاهی حمایت‌ها در قالب خرید کتاب و گاهی در تخصیص یارانه کاغذ تا حدودی در پویا‌یی و بقاء صنعت نشر موثر بوده‌است. در شرایط فعلی هم باید به این پرسش پاسخ دهیم که آیا دولت می‌تواند از ناشران حمایت کند؟ تصور می‌کنم، دولت در شرایطی نیست که بتواند حمایت‌های آنچنانی را برای سرپا‌‌نگه داشتن صنعت نشر هزینه کند.
دولت طبیعتا باید بستر‌سازی انجام دهد و یکسری حمایت‌ها و یا وام‌های بلندمدت را برای برخی ناشران پیش‌بینی کند تا مجبور به تعدیل نیروی انسانی نشوند. بسیاری از ناشران اگر چند ماه درآمد نداشته باشند، شاید توان گذران زندگی را از دست بدهند. حمایت‌ها باید به‌گونه‌ای باشد تا سرپا باشند و بتوانند به حیات خود ادامه دهند.
صنعت نشر به گفته متولیان صنف، پس‌انداز اندکی دارد. اگر دولت که در شرایط اقتصادی مناسبی نیست، توانایی حمایت از صنعت نشر را نداشته باشد، چه راهی باقی می‌ماند تا فعالان حوزه نشر، این دوران را پشت سر بگذارند؟
انجمن‌های مردم‌نهاد می‌توانند با ترویج و کمک به دسترسی آحاد مردم به کتاب، به صنعت نشر در شرایط فعلی کمک کنند. یکی از فعالیت‌های اصلی نیرو‌های مردمی بعد از شیوع ویروس کرونا، تولید ماسک و توزیع اقلام بهداشتی و مواد غذایی در مساجد است. از سوی دیگر می‌دانیم یکی از تاثیرات قابل تامل در دوره‌های سخت نظیر شرایط فعلی، بروز مشکلات روحی و روانی است؛ بنابراین توزیع و امکان تهیه کتاب و یا نشریه‌ها در بهبود وضعیت روحی مردم بسیار موثر است؛ درست برخلاف شبکه‌های اجتماعی که می‌بینیم مدام یاس و ناامیدی را نشر می‌دهند.
وضعیت صنعت نشر در پساکرونا را چطور پیش‌بینی می‌کنید؟
یکی از مباحث داغ این روز‌ها در دنیا، بررسی شرایط پساکرونا است. پیش‌بینی مبتنی بر این موضوع است که بسیاری از کسب و کار‌ها به‌شکل ماهوی دچار تغییر و تحول اساسی شوند و کسب‌و‌کار‌هایی که مبتنی بر فناوریهای نوین فعالیت می‌کنند، قوت خواهند گرفت. بنابراین اگر شاهد ماندگاری ویروس کرونا باشیم، کسبوکارها به‌ویژه کسبوکارهای ضعیف و غیر‌حرفه‌ای که رویکردشان فعالیت به‌شکل محدود است، بیتردید دچار مشکل خواهند شد. درصد محدودی از صنعت نشر ما که حرفه‌ای فعالیت می‌کردند، به پشتوانه توان مالی و همچنین توجه به توزیع کتاب به روش‌های نوین، توان ادامه فعالیت خواهند داشت و سرپا خواهند ماند. ناشران فعال در عرصه نشرالکترونیک نیز می‌توانند به حیات خود امید‌وار باشند، اما حتما این ناشران با خطر حذف نیروی انسانی مواجه خواهند بود.
نظر شما