سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - محمدرضا توکلی‌صابری: تعطیلات نوروز فرصت زیادی برای سفر، دیدن خانواده و بستگان یا بازدید از آثار تاریخی، تفریحی و مطالعه است. برای کسانی که به سفر می‌روند من دو سفرنامه و یک رمان را توصیه می‌کنم. سفرنامه اول سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی حکیم، فیلسوف، شاعر، ریاضیدان و جهانگرد ایرانی است که یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های ادبی، فلسفی و دینی ایران در قرن پنجم هجری است. مسیر زندگی ناصرخسرو در سن چهل و دو سالگی در اثر رؤیایی به تمامی عوض شد و او را که دبیری شرابخوار و لذت جو در دربار شاهان بود دیگرگون کرد و پا به سفری هفت ساله گذاشت.

ناصرخسرو در حدود هزار سال پیش از این از مرو در ترکمنستان کنونی حرکت کرد و سپس از ایران و ترکیه و سوریه، لبنان، فلسطین، به عربستان سعودی و مکه رفته و حج گذاشت سپس به قدس برگشت و از آنجا به قاهره رفت و سه سال به تعلیم و تعلم پرداخت و در ضمن دوبار دیگر از راه دریای سرخ با کشتی به مکه رفت و حج گزارد و به قاهره برگشت.

مبارز اجتماعی پر شور

سپس عزم وطن کرد و از قاهره به سوی جنوب حرکت کرد و در آسوان بر کشتی نشست و پس از عبور از دریای سرخ به مکه رفته و برای بار چهارم حج گذاشت و سراسر شبه جزیره عربستان را طی کرد و به کویت رفته بر کشتی نشست و به بصره در عراق رفته و از آنجا به آبادان و اصفهان و نایین و سرخس و سرانجام پس از حدود هفت سال به بلخ رسید.

پس از سفر او یک مبارز اجتماعی پر شور شد که به مخالفت با مقامات دینی و سیاسی زمان خود پرداخت. این عزم راسخ در مبارزه با فساد دینی و سیاسی دشمنان فراوانی را برای او به بار آورد و به جانش سوء قصد شد که باعث شد از بلخ فرار کند و به دره یمگان در کوهستان‌های بدخشان پناه ببرد. اما او از پای ننشست و از همان جا با نوشتن و سرودن به مبارزه ادامه داد. سفرنامه او اولین سفرنامه حج در زبان فارسی است که به شرح ماجراهای سفر او و دشواری‌های سفر می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه یک فرد با تدبیر و سرسختی از مشکلات و مهلکه‌ها جان در می‌برد.

سفرنامه حاج سیاح

سفرنامه دیگر به نام خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت است. میرزا محمدعلی محلاتی ملقب به حاج سیاح (زاده ١٢١۵ خورشیدی درگذشته ١٣٠۴ خورشیدی) فعال سیاسی در زمان مشروطه و سفرنامه‌نویس ایرانی-آمریکایی بود. او نخستین ایرانی است که رسماً تابعیت ایالات متحده آمریکا را به دست آورد و حتی در دو نوبت موفق به دیدار با رئیس جمهور آمریکا، یولیسیز سایمن گرانت شد. خاطرات او شامل سفرهای طولانی و چندین ساله او است که در سن بیست و سه سالگی آغاز کرد و به کشورهای مختلف اروپا، آمریکای شمالی و هندوستان رفته و در آنها اقامت کرده است.

پس از ١٨ سال سفر و گردش در این کشورها او سرانجام در سال ١٢۵۵ خورشیدی به ایران بازگشت و وارد صحنه انقلاب مشروطیت شد و به خاطر نوشتن نامه‌ای انتقادآمیز به مدت ٢٠ ماه رهسپار زندان نیز شد. وی از دوستان نزدیک سید جمال‌الدین اسدآبادی بود. او در سن ٨٩ سالگی درگذشت. حاج سیاح مرد هوشمندی بود که واقعاً جهاندیده بود و از اوضاع رنج می‌برد و وضع ایران را با کشورهای خارجی مقایسه می‌کرد و حسرت می‌خورد. مقایسه شرح سفر او با سفرنامه ناصرخسرو مشکلات سفر در گذشته را با فاصله تقریباً هشتصد سال و مواجهه این دو مرد هوشمند و مبارز را به خوبی نشان می‌دهد.

آواره دره یمگان

کتاب سوم رمانی است به نام آواره دره یمگان که درباره زندگی ناصرخسرو است. این رمان سعی دارد شخصیت ناصرخسرو را با توجه به سفرنامه و کتاب‌های دیگر ناصرخسرو روشن سازد و در واقع تفسیری است از سفرنامه ناصرخسرو و شخصیت او که برای عموم نوشته شده است. توصیه می‌کنم که کتاب آواره دره یمگان را پیش از خواندن سفرنامه ناصرخسرو بخوانید تا متن سفرنامه آسان‌تر درک شود.

نگاهی به کتاب سفرنامه ناصرخسرو

سفرنامه ناصرخسرو یکی از معروف‌ترین کتاب‌ها در ژانر سفرنامه است که ناصرخسرو قبادیانی بلخی آن را طی سفر هفت ساله‌ای که داشته، به رشته تحریر درآورده است. به سبب اهمیت ادبی و نگارشی این اثر و همچنین انعکاس تصاویر اجتماعی، فرهنگی و تاریخی که در آیینه سفرنامه ناصرخسرو به چشم می‌خورد، این اثر مورد توجه پژوهشگران و ادیبان زیادی بوده است. از جمله نسخه‌های اخیری که از سفرنامه ناصرخسرو مورد تصحیح قرار گرفته، کتابی است که بر پایه کهن ترین نسخه موجود در کتابخانه لکهنو و به کوشش محمدرضا توکلی صابری تنظیم شده و انتشارات علمی و فرهنگی آن را منتشر کرده است.
این گزارش درخشان هفت ساله که از مرو شروع شده و در بلخ پایان یافته، شرح بی‌نظیری از مشاهدات ناصرخسرو قبادیانی بلخی از روزگاران گذشته شهرهای مهم ایران زمین همچون سرخس، نیشابور، دامغان، سمنان، ری، جوین، بسطام، قزوین و شمیران را ارائه می‌کند و همچنین این رویکرد دقیق مشاهده‌ای درباره شهرهای خارج از ایران نظیر حلب، هیفا، بیروت، بیت‌المقدس، مکه، مدینه، قاهره و اسکندریه نیز رعایت شده است.

به این ترتیب سفرنامه ناصرخسرو افزون بر اینکه در زمره نخستین سفرنامه‌های نوشته شده به زبان شیرین فارسی است، یک منبع مهم تاریخ‌نگاری نیز به حساب می‌آید. ناصرخسرو در نگارش این اثر سبکی منحصر به فرد ارائه داده که در آن تلاشی برای متاثر کردن مخاطب صرفاً با لفاظی و مهارت‌های نوشتاری ننموده است؛ بلکه با شرح دقیق چیزهایی که به چشم خود دیده است، مخاطب را نیز در لذت مشاهده آن موارد دخیل می‌کند.

محمدرضا توکلی صابری با دو کتاب «سفر برگذشتنی» (پابه‌پای ناصرخسرو بر جاده ابریشم؛ دو جلدی) و سفر «دیدار سفر به کوهستان‌های بدخشان و دیدار از مزار ناصرخسرو» برگزیده جایزه جلال آل احمد شده است.