به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، 25 آبان سال 1377 سالروز رحلت فردی بود که بی‌گمان تاثیرات فراوانی را بر علوم زمانه خود داشته است و فردا(جمعه) نیز قرار است مراسم گرامیداشت یاد و خاطره این فیلسوف بزرگ در موسسه فرهنگی سرچشمه تهران برگزار شود. به این بهانه گزارشی از از زندگی علمی و شخصی مرحوم علامه محمدتقی جعفری تهیه شده است که با هم می خوانیم.

 علامه محمدتقی جعفری در عمر 73 ساله خود بیش از ده‌ها کتاب و مقاله را در حوزه‌های مختلف فلسفه، عرفان، اخلاق، انسان‌شناسی، حقوق بشر و ... نگاشت. این آثار نشان‌دهنده روح جست وجوگر وی در پاسخگویی به مسایل زمانه خویش بود.

خصوصیات اخلاقی بی‌بدیل وی از جمله اخلاص، تواضع، بردباری و مهربانی از وی انسانی کامل ساخت. 

علی جعفری فرزند علامه محمدتقی جعفری درباره پدرش گفت: ایشان از اندیشمندان و متفکرانی است که حدود نیم قرن کارهای فکری و نوشته‌هایش در جامعه ظهور و بروز داشته و خیل عظیمی از جوانان از دهه 30 تا 70 از اندیشه‌های ایشان استفاده کرده‌اند. کتاب‌های علامه جعفری نقش مهمی را در ارتقا و روشنگری جوانان ایرانی ایفا کرده اند.

وی با بیان این‌که شخصیت علامه را می‌توان از دو جنبه اخلاقی و علمی بررسی کرد، افزود: در جنبه اخلاقی خلوص و صداقت ایشان مثال‌زدنی بود و به عنوان مثال، افرادی که به منزل ما رفت و آمد داشتند بر این موضوع صحه می‌گذارند که علامه با نسل جوان با صداقت برخورد می‌کرد و در واقع، اخلاق متفکری مانند علامه جعفری بسیار کارساز و البته انسان‌ساز بود.

جعفری سپس به ذکر خاطره‌ای از رفتار علامه جعفری با جوانان پرداخت و افزود: در سال‌های اول انقلاب که جامعه دچار مشکلات بسیاری بود و جوانان سوالات فراوانی داشتند روزی علامه جعفری در دانشگاه تهران سخنرانی داشت و حدود چهار ساعت طول کشید. آن زمان من نوجوان بودم و در میان جمعیت نشسته بودم. وقتی جلسه تمام شد، موقع خروج علامه جعفری از سالن آمفی‌تئاتر دانشکده فنی، جوانی حدود 20 سال با ناراحتی و حالتی پرخاشگرانه به علامه گفت که «من سوالاتی از شما دارم؟» همان‌ موقع علامه با آن که به شدت خسته بودند، عبای خود را روی زمین پهن کردند و به جوان گفتند: «بنشین تا سوالاتت را جواب بدهم.» آن جوان هنگامی که این رفتار علامه را دید، در پاسخ گفت که «استاد جعفری من جواب تمام سوالاتم را گرفتم.» سال‌ها گذشت و در سال 1368 روزی شخصی به دفتر ایشان تلفن کرد و من دیدم که علامه جعفری با تبسم و خنده با او احوالپرسی می‌کند. از ایشان پرسیدم که «با چه کسی صحبت می‌کنید و چه شده است؟» ایشان در ابتدا استنکاف ورزیدند اما بعد گفتند آن جوان را یادت می‌آید که در سال 58 در دانشگاه تهران جلوی من را گرفت. امروز از آمریکا با من تماس گرفت و گفت که آن شلاقی که آن روز به من زدید، تا امروز من را جلو برده است!

وی تاکید کرد: علامه چنین رفتار انسان‌سازی داشتند و برای پاسخ دادن‌ به سوالات جوانان مکان و زمان نمی‌شناختند.

فرزند علامه جعفری در بخش دیگری از سخنانش به زندگی خانوادگی علامه اشاره کرد و افزود: مادر مرحومم(جمیله فرشباف انتظار) سالیان سال در کنار همسر دانشمند و عالم خود زحمات فراوانی کشید. وی با این‌که سواد چندانی نداشت، از معرفت بالایی سود می برد و می‌دید که علامه زندگی خود را وقف جامعه کرده است. به همین دلیل تمامی امور منزل را در دست داشت و برای تربیت فرزندان سعی می‌کرد.
 
وی افزود:‌ با آن که علامه جعفری حدود 11 سال را در عراق به تحصیل مشغول بود، مادرم همراه ایشان سفر می‌کرد و سختی‌های بسیاری را متحمل می‌شد. منزل ما نیز با توجه به شخصیت علمی علامه جعفری همواره پر از مهمان و بستگان بود و گاهی روزی 50 تا 60 نفر در خانه ما رفت‌وآمد داشتند و از آن جایی که کتابخانه علامه نیز در خانه بود، مادرم هر روز صبح کتابخانه را جارو می‌زد و وسایل پذیرایی را فراهم می‌کرد. به یاد دارم علامه جعفری برای آن که از حجم کارهای مادرم بکاهد، سماوری در جلو کتابخانه‌اش بود و هر مهمانی که وارد این فضا می‌شد علامه می‌گفت که برای خودش هم چایی بریزد. 

جعفری همچنین گفت: در چنین موقعیتی علامه با مادرم به مهربانی بسیار رفتار می‌کرد و برای این که خستگی روزانه او را رفع کند با او خوشرفتاری می‌کرد. وقتی ماردم فوت کرد، در آن شب شام غریبان، علامه جعفری از خداوند برای خود طلب مغفرت کرد و گفت که همسرشان برای ایشان زحمات بسیاری کشیدند.

فرزند علامه جعفری همچنین درباره رفتار علامه جعفری با فرزندان و نوه‌هایش اظهار کرد: در حیات بزرگی که منزل ما در میدان خراسان داشت علامه با فرزندان و نوه‌ها مشغول بازی می‌شدند و الک و دولک و همچنین فوتبال بازی می‌کردند. به یاد دارم که برای فرزندان و نوه‌هایش بادبادک هم درست می‌کردند. وی به باغبانی علاقه بسیاری داشت و ما تابستان‌ها در کنار علامه باغبانی می‌کردیم. حتی بسیاری از افراد غریبه که فرزندان دبستانی خود را پیش علامه می‌آوردند با استقبال وی مواجه می‌شدند، چرا که منزل علامه مربوط به شخص خاصی نبود.

وی تاکید کرد: صبور بودن ایشان و مادرم ویژگی برجسته‌ای بود و این ویژگی به آرام نگه داشتن خانه و فضای خانواده بسیار کمک می‌کرد.

شخصیت علمی علامه جعفری همه‌جانبه بود 
علی رافعی از شاگردان علامه جعفری است. وی درباره شخصیت علمی علامه جعفری گفت: شخصیت علمی ایشان همه‌جانبه بود و در یک علم خاص حوزه علوم انسانی و اسلامی جلو نرفت، زیرا معتقد بود وجود انسان از مجموعه قوای عقلی و قلبی برخوردار است و باید یک عالم، مجموعه علوم مرتبط به قلب و روح انسان را بداند تا بتواند برای تربیت انسان‌ها کاری انجام دهد.

وی افزود: به اعتقاد ایشان، با یک رشته خاص نمی‌توان یک انسان کامل تربیت کرد. از این لحاظ علامه جعفری شخصیتی جمیع‌العلوم بود. وی در سن 27 سالگی دو اجتهاد از میرزای شیرازی و آیت‌الله خویی کسب کرد و پس از آن وارد حوزه فلسفه اسلامی و عرفان شد. در فلسفه اسلامی علامه جعفری به نقطه‌ای رسید که برتراند راسل، ایشان را به عنوان فیلسوف شرق می‌شناسد. 

این استاد دانشگاه با اشاره به فعالیت‌های علامه جعفری در حوزه فلسفه غرب گفت: علامه جعفری اندیشه‌های مغرب زمین را مطالعه کرد و البته در تعامل فکری و فلسفی با اندیشمندان غربی، آثار متعددی را در این زمینه نگاشت.

رافعی با بیان این که علامه جعفری حدو مرزی برای آگاهی قایل نمی شد، اظهار کرد: به اعتقاد ایشان، باید با همه علوم و همه متفکران ارتباط داشت تا بتوان از اندیشه‌های آن‌ها برای ساختن انسان استفاده کرد.

این شاگرد علامه جعفری با بیان این‌که علامه در عرفان به عنوان یک چهره شاخص شناخته می‌شود، بیان کرد: تفسیر ایشان بر مثنوی مولوی بسیار جالب است، چرا که علامه در این کتاب تنها از عرفان سخن نگفته و از مثنوی مفاهیم مختلف علوم دیگر مانند روانشناسی، انسان‌شناسی و فلسفه را بیرون کشیده است و تفسیر ایشان فقط منحصر به عرفان نمی‌شود. مجموعه علوم انسانی را می‌توان در این تفسیر مشاهده کرد.

رافعی با اشاره به دیگر اثر ادبی علامه جعفری با عنوان «مولوی و جهان‌بینی‌ها» اظهار کرد: وی در این اثر تفکرات مولوی را با اندیشمندان شرق و غرب بررسی و بیان می‌کند که بسیاری از مطالبی که اندیشمندانی مانند هگل و انگلس در سال‌های اخیر مطرح کرده‌اند، مولوی پیش‌تر مطرح کرده است. حتی بر اساس مطالب مطرح شده در این کتاب می‌توان مشاهده کرد که مولانا نظریه نیروی جاذبه بین ذرات را پیش از نیوتن مطرح می‌کند. 

عرفان علامه جعفری، عرفانی گوشه‌گیر نیست 
این استاد دانشگاه با بیان این‌که علامه جعفری عرفان را از گوشه‌گیری خارج و به زندگی انسان وارد می‌کند، گفت: عرفان علامه جعفری، عرفانی گوشه‌گیر نیست و با زندگی اجتماعی انسان گره خورده است. ایشان به جمع بین فلسفه و عرفان معتقد بودند و سنتی را که از زمان ملاصدرا ادامه داشت، دنبال کردند. در زمان کنونی نیز علامه طباطبایی فلسفه و عرفان را با هم آشتی و این راه را علامه جعفری نیز ادامه دادند. 

وی با تاکید بر این که حیات معقول از ابداعات علامه جعفری در عرفان است، اضافه کرد: خواندن فلسفه محض و عرفان محض دردی را دوا نمی‌کند و باید از این دو به عنوان ابزار برای رسیدن به کمال انسانی استفاده کرد. به اعتقاد علامه جعفری، علمی اثرگذار است که به کمال انسان کمک کند و فیلسوف موثر نیز فردی است که با جامعه خود ارتباط دارد و تنها به طرح مسأله و گفتن اصطلاحات غامض فلسفی تکیه نمی‌کند. 

مولف «جاودان اندیشه» درباره خصوصیات اخلاقی علامه جعفری نیز اظهار کرد: ایشان انسان کامل دوران ما بود و نسبت به شاگردان خود تواضع داشت و همراه و همدل شاگردانش بود. علامه نمی‌خواست تنها شاگردانش منبع حفظ معلومات باشند، بلکه می‌خواست از شاگردان خود صاحب‌نظر بسازد و تا آنان نیز در رشته‌های کاری خودشان دست به نوآوری بزنند و برای نسل نو، سخن نو بیافرینند. به همین دلیل از نگاه علامه جعفری، یک دانشجو باید مطالب گذشتگان خود را مطالعه کند و معیارهای درست آن را زیربنای تفکرات جدید خود برای آیندگان بداند.

علامه جعفری یک متفکر کثیر‌التألیف است
کریم فیضی، دیگر پژوهشگر آثار علامه جعفری، درباره ابعاد علمی شخصیت علامه جعفری گفت: ایشان یک متفکر کثیر‌التألیف است و آثار بسیار زیادی در حوزه‌های مختلف دارد. بیش از 100 اثر از ایشان در حوزه‌هایی مانند فلسفه، اخلاق، عرفان، انسانشناسی، وجدان و حقوق بشر منتشر شده است.

وی افزود: از سوی دیگر، دایره طیف آثار ایشان نیز گسترده است و حوزه‌های مختلفی را در برمی‌گیرد. علامه جعفری خودشان را تنها به فلسفه و یا عرفان محدود نکردند و در زمینه‌های مختلف صاحب‌نظرند و ما چنین ویژگی را کمتر در متفکری می‌بینیم.

فیضی با بیان این‌که علامه جعفری در زمینه‌های مختلف صاحب اجتهاد بود، اضافه کرد: وی در تمام آثار خود خلاقیت و نوآوری داشت و سعی می کرد نکته جدیدی را کشف و به ظهور برساند. به همین دلیل ابتکار در آثار مختلف علامه جعفری موج می‌زند.

این پژوهشگر در پاسخ به این سوال که «کثیر‌الانتشار بودن وی، از چه نشأت می‌گیرد؟» گفت: علامه جعفری به لحاظ فکری، فردی بی‌قرار بود و در کار تنها به یک حوزه بسنده می‌کرد. این ویژگی از روح جست وجوگر و بی‌قرار او نشأت می‌گیرد. ایشان سعی می‌کرد با جست وجو در علوم مختلف روح خود را آرام کند و از این طریق به شناخت روح انسان دست یابد.

به گفته فیضی، علامه جعفری نخستین متفکری است که اصطلاح هستی‌شناسی و انسان‌شناسی را مطرح کرده است و این به دلیل همان عطشی است که برای شناخت انسان و حل مسایل مرتبط با آن داشت. روح جستجوگری ایشان به گونه‌ای است که حتی چندین روز پیش از فوتش با وجود بیماری و شیمی‌درمانی، در حال نوشتن مقدمه‌ای برای کتابشان بودند. 

وی در پایان گفت: ما علامه را خیلی زود از دست دادیم و من بسیار متاسفم که امروز جای ایشان خالی است، چرا که اگر علامه چند دهه بیشتر زنده بود، می‌توانستیم نظراتشان را درباره دوره دیجیتالی نیز بدانیم و به یقین در این زمینه حرف‌های بسیاری برای گفتن داشتند. 

خبرنگار: الهام عبادتی