کتابخانه‌ها با توجه به نوع، خصوصیات، اهداف، وظایف و خدماتشان، بر اساس نیاز جوامع به وجود آمده‌اند تا در زمان‌های مختلف پاسخ‌گوی نیازهای گوناگون انسان‌ها باشند.

 

کتابخانه سیار معمولاً به کتابخانه‌‌هایی ‌می‌گویند که درون وسیله نقلیه‌ای بزرگ جاسازی شده و بین مکان‌‌های مختلف شهری و روستایی در حرکت است و با توقف در هر یک از این مکان‌‌ها خدماتش را ارائه ‌می‌کند. کتابخانه‌‌های سیار بیش از همه در مناطق روستایی برای رساندن و گردش کتاب در روستاهای دورافتاده، پراکنده و کم جمعیتی که فاقد کتابخانه‌‌‌اند، کاربرد دارد.

 

این کتابخانه‌‌ها در ابتدا با هدف مبارزه با بیسوادی و رساندن منابع مکتوب به مناطق محروم از تحصیلات و کتابخانه، برپشت چهارپایان یا با گاری حمل ‌می‌شدند.

 

 امروزه علیرغم ایجاد انواع منابع مکتوب، دیداری، شنیداری و الکترونیکی در انواع وسایل نقلیه مانند اتوبوس، مینی‌بوس، وانت، قطار و کشتی همچنان این کتابخانه‌ها مورد توجه قرا گرفته‌‌‌اند و هنوز بین نقاط دورافتاده و کم جمعیتی که دسترسی به کتابخانه ندارند، در گردش‌‌‌اند.

 

تاریخ دقیق شروع به کار نخستین کتابخانه سیار در دنیا معلوم نیست، ولی بیشتر منابع آن را در نیمۀ قرن نوزدهم ذکر کرده‌‌‌اند، زمانی که بازرگانی انسان‌دوست به نام جورج مور با هدف «ترویج کتاب‌‌های باکیفیت دربین روستاییان» کتابخانه‌های سیار را در داخل یک گاری در هشت روستای انگلستان به گردش‌‌‌انداخت.

 

 در همین سال‌‌ها در آمریکا و‌هند، گاری‌‌هایی که کتاب‌‌ها را به کتابخانه ‌می‌بردند، به صورت کتابخانه تجهیز شدند و بین روستاها به گردش درآمدند. استفاده از گاری‌‌هایی با‌‌‌اندازه‌‌های مختلف برای گردش کتاب در بین روستاها، در قرن بیستم رواج بیشتری یافت.

اما در ایران، نخستین کتابخانه سیار در سال ۱۳۲۵ با همکاری سازمان بین‌المللی بنیاد خاور نزدیک به گردش درآمد و پس از آن سازمان‌های دولتی دیگر برای سوادآموزی و ترویج کتابخوانی در روستاها کتابخانه‌های سیاری را تجهیز کردند.

 

بد نیست بدانید در استان خراسان شمالی نیز اولین کتابخانه سیار در سال ۱۳۹۲ در شهرستان مانه و سملقان فعالیت خود را با هدف زیر پوشش قرار دادن روستاهای فاقد کتابخانه آغاز کرده است.

 

باقر علیزاده کتابدار کتابخانه سیار، آوای فرهنگ در استان خراسان شمالی، شهرستان بجنورد است که با خبرنگار ایبنا به گفتگو نشست.

 

 

کتابدار کتابخانه‌های سیار باید از بین بهترین کتابداران انتخاب شود. در اصل کتابدار کتابخانه‌های سیار باید یک فرد کاملا اجتماعی باشد.

 

 

اول باید تجربه کتابداری در کتابخانه سیار را داشته باشد. دوم، دارای روابط عمومی قوی باشد که بتواند با اقشار مختلف مردم تعامل داشته باشد. سوم، دارای سطح بالایی از صلاحیت فنی کتابداری باشد. چهارم، با فرهنگ و آداب رسوم مناطق مختلف شهری و روستایی مکان کتابخانه سیار آشنا و با آگاهی کامل به مناطق مورد نظر رهسپار شود. پنجم، باید خوش بیان و خوش ظاهر و از مهارت‌های گوناگونی برخوردار باشد.

 

 

از آنجایی که توقف این کتابخانه‌ها بیشتر در مناطق روستایی و مناطق حاشیه شهرها است؛ در توقف این کتابخانه‌ها‌ی سیار امنیت حرف اول را می‌زند چرا که بیشتر مراجعه‌کنندگان به این کتابخانه‌ها کودکان و نوجوانان هستند.

 

 

کتابخانه سیار آوای فرهنگ که در ۶ روز هفته به مناطق مختلفی سرکشی می‌کند، سه هزار و 600 نسخه در موضوعات کودک، کمک درسی، نشریه و مجله دارد.

 

 

کودکان و نوجوانان بیشترین استقبال کنندگان آوای فرهنگ هستند؛ به گونه‌ای که همیشه به دلیل استقبال گسترده‌شان صفی برای امانت گرفتن کتاب تشکیل خواهد شد.

بیشترین درخواست کودکان و نوجوانان، کتاب‌هایی با محوریت ادبیات کودکان است که مشتاقانه از کتاب قصه‌هایی با داستان‌های ایرانی استقبال می‌کنند. علاقمندی بزرگسالان نیز، کتب تاریخی و انگیزشی است.

 

 

قفسه‌های نامناسب، فرسوده شدن کتاب‌ها، کمبود فضا، مشکل گرما و سرما از جمله کمبودها ونواقص این کتابخانه است.

- وسیله نقلیه‌ای که برای کتابخانه سیار انتخاب می‌شود؛ شکل ظاهری آن باید چگونه باشد؟

 

از آنجایی که بیشتر علاقمندان و مراجعین این کتابخانه کودکان و نوجوانان هستند؛ این کتابخانه‌ها باید به لحاظ شکلی جذاب باشند یعنی اینکه از رنگ‌های شاد و مفرح استفاده شده باشد؛ طرح‌های روی کتابخانه سیار باید هدفمند اجرا شود؛ مثلا از عناصر و نمادهای فرهنگی، روستاها و شهرها و استان مربوطه استفاده شود. 

 

 

کتابداران کتابخانه‌های سیار باید مشاورین خوبی برای معرفی کتب به مخاطبین خود باشند؛ منابع پر طرفدار باید به صورت برجسته نمایش داده شود؛ منابع با عناوین مختلف برای راضی نگه داشتن تمام سلایق داشته باشند.

 

کتابخانه‌های عمومی، کتابخانه‌هایی هستند که با هدف دسترسی و استفاده عموم مردم از آن‌ها ساخته می‌شود؛ اما از آنجایی که به دلایل مختلف امکان ایجاد این کتابخانه‌ها در همه جا مهیا نیست؛ از کتابخانه‌های سیار استفاده می‌شود؛ در سال‌های گذشته نیاز به این کتابخانه‌ها افزایش یافته و مسئولان باید در تلاش برای تعدد این کتابخانه‌ها باشند؛ و همچنین همزمان با شکل‌گیری و افزایش این کتابخانه‌‌ها نیاز به احصا و تبیین ویژگی‌های چنین کتابخانه‌هایی اهمیت پیدا می‌کند.

کتابخانه‌ سیار این فرصت را برای همه‌ افراد جامعه فراهم می‌کند که به شکلی فعال در امور فرهنگی و اجتماعی جامعه‌ خود دخالت داشته و در فرآیندهای فرهنگی جامعه نقش موثری ایفا کنند. با این حساب که وقتی کتابخانه یکی از اصلی‌ترین ابزارهای دسترسی افراد جامعه به منابع دانش و فعالیت‌های فکری بشر است برای ایجاد و توسعه‌ آن‌ها باید از مولفه‌های خاصی پیروی کرد.