به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در گلستان، دهم ماه ذی‌الحجه مصادف با عید قربان یکی از گرامی‌ترین عیدهای مسلمانان است. اهل سنت و تشیع با توجه به توصیه‌های دین اسلام و احادیث و روایات برنامه‌های ویژه‌ای در روز عید قربان برگزار می‌کنند. ترکمن‌های استان گلستان این روز را عید ویژه خود می‌دانند و سه روز پیاپی آن را جشن می‌گیرند.
در منطقه ترکمن‌صحرا استان گلستان روز عید قربان به‌عنوان عید اصلی مردم ترکمن شناخته‌شده است. خرید و پوشیدن لباس‌های نو، دید و بازدید از اقوام و همسایه‌ها، اقامه نماز عید و طبخ شیرینی و غذای ویژه، قربانی احشام و توزیع آن و ... از رسوم ماندگار و چشم‌نواز اهالی ترکمن‌صحرا در روز عید قربان است.
به همین بهانه به سراغ «موسی جرجانی» نویسنده و پژوهشگر نام‌آشنای ترکمن و دانش‌آموخته تاریخ ایران اسلامی، متولد اول فروردین‌ماه 1328 در روستای «پیراواش» از توابع شهرستان ترکمن‌نشین آق‌قلا در استان گلستان رفتیم. وی خبرنگار بازنشسته و بین‌المللی صدا و سیما بوده است و در طول دوران خدمتش در رادیو و تلویزیون، حدود 60 فیلم مستند برای پخش در شبکه‌های سراسری را نویسندگی و تهیه‌کنندگی کرده و حدود 12 نمایش را درباره آداب و سنن ترکمن تا به امروز در مقام نویسنده و کارگردان به‌روی صحنه برده است.
جرجانی درحال‌حاضر صاحب‌امتیاز هفته‌نامه اقتصاد گلستان، عضو هیات مدیره خانه مطبوعات گلستان و دبیر کارگروه دانشنامه شهدای اهل سنت گلستان است. از وی بیش از 50 عنوان کتاب درباره تاریخ، فرهنگ، آداب و مسائل دینی ترکمن‌ها و حضور آنها در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، روانه بازار نشر شده که عنوان نمونه می‌توان به کتاب‌های «سیمای اجتماعی و فرهنگی ترکمن‌های معاصر ایران»، «ایرانیان ترکمن»، «زن ترکمن»، «پژوهشی در نقش زنان ترکمن در ساختار اجتماعی - اقتصادی جامعه ایل‌نشین»، «موسیقی آیینی قوم ترکمن: سیری در جایگاه اهل بیت (ع)»، «پرواز بدون دوتار: داستان زندگی شهید اهل سنت ترکمن بایرام محمد خیوه‌ای» و «زندگی‌نامه 160 روحانی برجسته ترکمن (4 جلدی)» اشاره کرد.
با «موسی جرجانی» درباره آداب و رسوم این عید در میان ترکمن‌ها و ظرفیت‌های فرهنگی و ادبی عید سعید قربان برای اهل قلم به گفتوگو نشستیم که در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.
عید سعید قربان از اعیاد مهم در میان ترکمن‌ها است؛ شما به‌عنوان یک نویسنده و پژوهشگر ترکمن چقدر به این ظرفیت پرداخته‌اید و نیز در آثار نویسنده‌های استان چقدر حضور داشته است؟
عید قربان یکی از اعیاد اسلامی ما است و هرسال این عید با شکوه زیادی برگزار می‌شود که متاسفانه امسال به علت شیوع کرونا کیفیت برگزاری آن تغییر کرده است. بنده کتابی با عنوان «عید سعید قربان در میان اقوام گلستان» را در یکصد صفحه آماده چاپ دارم که در کنار اقوام کتولی قزلباش کتولی سیستانی و بلوچ و مازندرانی غرب به طور مفصل به مراسم‌ها، آیین‌ها و عادات ترکمن‌ها در عید سعید قربان پرداخته‌ام.
همچنین همه ساله در هفته نامه خودم؛ اقتصاد گلستان، قلم می‌زنم و در سال‌های فعالیتم در صدا و سیما، درباره این عید بارها چه شخصا و چه به‌صورت همکاری درباره این آئین آثاری را تولید کرده‌ام. من یک نمایشنامه به نام «خاک وطن» هم نوشته‌ام که اثری فولکلوریک درباره ترکمن است و در بخش‌هایی از آن به عید قربان هم پرداخته‌ام.
در مجموع تا آنجایی که اطلاع دارم در استان کتاب مستقلی درباره عید قربان و آداب و رسومش تدوین نشده است؛ اما می‌دانم اهل قلم ترکمن مثل اراز محمد سارلی، امان قلیچ شادمهر، یوسف قوجق و ... درباره این عید باشکوه قلم زده‌اند.
این عید در میان ما ترکمن‌ها از ویژگی خاصی برخوردار است. پیشنهاد می‌کنم مسئولان توجه خاصی به این عید و ظرفیتش نشان دهند. همچنین اهل قلمی که به فرهنگ عامه و نواحی ایران علاقه‌مند هستند؛ هم به آن توجه کنند؛ زیرا همه ساله رویدادهای متعددی در این ایام شکل می‌گیرد که قابلیت زیادی برای تبدیل شدن به داستان، فیلم و تئاتر و ... دارند و می‌توانند جلوه‌گر بخشی از فرهنگ کشورمان برای جهانیان بشوند. نویسندگان جوان با حضور میدانی و نگاهی پژوهشی می‌توانند بسیاری از این آیین‌ها و سنن را رصد و به رشته تحریر در آورند. همچنین بسیاری از رسومی که به‌مرور زمان کم‌رنگ یا از بین رفته‌اند را در قالب مقاله، داستان و کتاب پژوهشی، فیلم، تاتر، کتاب و ...را دوباره زنده کنند.
مثالی می‌زنم؛ یکی از آیین‌هایی که به‌مرور زمان کم‌رنگ و شاید از بین‌رفته باشد، «قربان شور» است. شب عید قربان، ترکمن‌ها به‌کنار رودخانه گرگان‌رود و اترک‌رود و چشمه‌سارها می‌رفتند و آب به تن خود می‌زدند و اگر آب روان نبود، با ظرفی خود را شستشو می‌دانند و معتقد بودند باید برای عید فردا پاک باشند. در این تجمع‌ها، حرف‌ها و دغدغه‌ها و قصه‌های متعددی رد و بدل می‌شد که بعضا تا به‌امروز سینه‌به‌سینه نقل شده و یا در این آئین حاضران دست‌جمعی آواز سر می‌دانند و «قربان شورا، من شورا – گیدّا قربان آقادان سورا – کلام سوسر نورا» می‌خواندند.
لطفا کمی درباره آداب و رسوم این عید در میان ترکمن‌ها که از نظر شما جنبه‌های داستانی و دراماتیک و پژوهشگری دارند بگویید؟
ترکمن‌ها سه روز قبل و در آستانه عید سعید قربان خانه تکانی می‌کنند و به این خانه تکانی «کر گونی» میگویند و پس از خانه تکانی، نان‌های مخصوص به نام « پوسوق» پخت می‌کنند و بین همسایه‌ها برای شادی روح اموات تا در آستانه عید در بین همسایه‌ها خیرات می‌کنند.
ترکمن‌ها در عید قربان لباس‌های نو میپوشند و شیرینی می‌پزند و هر خانواده‌ای در حد توان خود شتر(دیه)، گوسفند(قوین)، گاو (سقر)، بره بزرگ(توقلی) را پس از اقامه نماز و تا پیش از ظهر قربانی می‌کنند و نخستین غذایی که از آن طبخ می‌کنند و میخورند برای شادی اموات و سلامتی خود است. همچنین ترکمن‌ها مقداری از گوشت گوسفند قربانی را صدقه می‌دهند و در ظهر آبگوشت مخصوصی به نام «چورک باتیر» و غذای محلی به نام «چکدرمه» درست می‌کنند.
در این روز ترکمن‌ها مهمان‌پذیر هستند و اطرافیان خود را دعوت می‌کنند و برای شادی اموات فاتحه میخوانند و پس از این کار به دیدن همسایه‌ها و بزرگان قوم میروند. همچنین نخستین کسانی که به عیادت آنها میروند، خانوادههاییاند که در طول سال متوفی داشته و برای شادی روح او فاتحه میخوانند.
لازم است به موضوعی اشاره کنم؛ روحانیون تاکید دارند که قربانی واجب نیست و فرض است اگر ترکمنی توانایی مالی داشته باشد بر او واجب شده و باید قربانی کند و کسانی که قربانی می‌کنند همیشه مقداری از گوشت قربانی را به افرادی که قربانی نکردند، می‌دهند. همچنین ترکمنهایی که طلای بیش از یک مقدار داشته باشند، بر آنها نیز واجب است که در عید قربان قربانی کنند و از سویی از آنجا که در یکی از منازل ترکمن‌ها چند خانواده زندگی می‌کنند، شاهد هستیم دو تا سه گوسفند و یا یک گاو به ازای هفت نفر و یا شتر قربانی می‌کنند.
در مجموع تمام این آداب و سنن در دل خود قصه‌ها، تصاویر، الهام‌های پرشماری دارد و اینجاست که یک نویسنده توانا می‌تواند با نگاهی حرفه‌ای این محتواها را دریافت و اثری را خلق کند که به جان و دل مخاطبانش که کیلومترها دورتر از این آداب و سنن است، بنشاند. حتی می‌توانند آنها را مشتاق کند که به مناطق ترکمن‌نشین سفر کنند.
در کنار آیین‌ها و رسوم و دید و بازدید‌های سه‌روزه ترکمن‌ها در ایام عید قربان، بازی و شادی هم وجود دارد. کمی درباره آنها توضیح دهید؟
متاسفانه امسال با توجه به شیوع کرونا و قرمز شدن اکثر مناطق استان، تجمعات کمتر خواهد بود و شاید بسیاری از آیین‌ها و برنامه‌هایی که همه ساله با شکوه خاصی شاهدش بودیم را نبینیم. همان طور که گفتم عید قربان بزرگ‌ترین و شادترین عید مردم ترکمن در استان گلستان است که در این استان باشکوه‌تر از دیگر مناطق ایران جشن گرفته می‌شود و همه ساله با آمدن عیدقربان در هر فصلی که باشد انگار بوی بهار در ترکمن صحرا می‌پیچد.
ترکمن‌ها، آیین‌های ویژه‌ای در این روزها اجرا می‌کنند که از جمله آن می‌توان به برگزاری آئین «تاب بازی» از سوی جوانان و کودکان اشاره کرد که معمولا در جشن‌ها اتفاق می‌افتد. برخی معتقدند «تاب خوردن» به این معناست که در روز عید از زمین فاصله گرفته و به سمت آسمان پرواز می‌کنند و این وسایل بازی به دلیل وسعت شهرنشینی در حال فراموشی است و فقط در برخی روستاها بر پا می‌شود.
همان‌طور که گفتم زوج‌های جوان، دختران و پسران جوان و کودکان از مشتاقان برگزاری این آئین سنتی هستند و بنابه یک اعتقاد قدیمی در بین ترکمن‌ها، با تاب‌خوردن در آسمان، گناهان ریخته و آلودگی‌ها پاک م‌شوند.
در منطقه ترکمن‌صحرا استان گلستان روز عید قربان به‌عنوان عید اصلی مردم ترکمن شناخته‌شده است. خرید و پوشیدن لباس‌های نو، دید و بازدید از اقوام و همسایه‌ها، اقامه نماز عید و طبخ شیرینی و غذای ویژه، قربانی احشام و توزیع آن و ... از رسوم ماندگار و چشم‌نواز اهالی ترکمن‌صحرا در روز عید قربان است.
به همین بهانه به سراغ «موسی جرجانی» نویسنده و پژوهشگر نام‌آشنای ترکمن و دانش‌آموخته تاریخ ایران اسلامی، متولد اول فروردین‌ماه 1328 در روستای «پیراواش» از توابع شهرستان ترکمن‌نشین آق‌قلا در استان گلستان رفتیم. وی خبرنگار بازنشسته و بین‌المللی صدا و سیما بوده است و در طول دوران خدمتش در رادیو و تلویزیون، حدود 60 فیلم مستند برای پخش در شبکه‌های سراسری را نویسندگی و تهیه‌کنندگی کرده و حدود 12 نمایش را درباره آداب و سنن ترکمن تا به امروز در مقام نویسنده و کارگردان به‌روی صحنه برده است.
جرجانی درحال‌حاضر صاحب‌امتیاز هفته‌نامه اقتصاد گلستان، عضو هیات مدیره خانه مطبوعات گلستان و دبیر کارگروه دانشنامه شهدای اهل سنت گلستان است. از وی بیش از 50 عنوان کتاب درباره تاریخ، فرهنگ، آداب و مسائل دینی ترکمن‌ها و حضور آنها در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، روانه بازار نشر شده که عنوان نمونه می‌توان به کتاب‌های «سیمای اجتماعی و فرهنگی ترکمن‌های معاصر ایران»، «ایرانیان ترکمن»، «زن ترکمن»، «پژوهشی در نقش زنان ترکمن در ساختار اجتماعی - اقتصادی جامعه ایل‌نشین»، «موسیقی آیینی قوم ترکمن: سیری در جایگاه اهل بیت (ع)»، «پرواز بدون دوتار: داستان زندگی شهید اهل سنت ترکمن بایرام محمد خیوه‌ای» و «زندگی‌نامه 160 روحانی برجسته ترکمن (4 جلدی)» اشاره کرد.
با «موسی جرجانی» درباره آداب و رسوم این عید در میان ترکمن‌ها و ظرفیت‌های فرهنگی و ادبی عید سعید قربان برای اهل قلم به گفتوگو نشستیم که در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.
عید سعید قربان از اعیاد مهم در میان ترکمن‌ها است؛ شما به‌عنوان یک نویسنده و پژوهشگر ترکمن چقدر به این ظرفیت پرداخته‌اید و نیز در آثار نویسنده‌های استان چقدر حضور داشته است؟
عید قربان یکی از اعیاد اسلامی ما است و هرسال این عید با شکوه زیادی برگزار می‌شود که متاسفانه امسال به علت شیوع کرونا کیفیت برگزاری آن تغییر کرده است. بنده کتابی با عنوان «عید سعید قربان در میان اقوام گلستان» را در یکصد صفحه آماده چاپ دارم که در کنار اقوام کتولی قزلباش کتولی سیستانی و بلوچ و مازندرانی غرب به طور مفصل به مراسم‌ها، آیین‌ها و عادات ترکمن‌ها در عید سعید قربان پرداخته‌ام.
همچنین همه ساله در هفته نامه خودم؛ اقتصاد گلستان، قلم می‌زنم و در سال‌های فعالیتم در صدا و سیما، درباره این عید بارها چه شخصا و چه به‌صورت همکاری درباره این آئین آثاری را تولید کرده‌ام. من یک نمایشنامه به نام «خاک وطن» هم نوشته‌ام که اثری فولکلوریک درباره ترکمن است و در بخش‌هایی از آن به عید قربان هم پرداخته‌ام.
در مجموع تا آنجایی که اطلاع دارم در استان کتاب مستقلی درباره عید قربان و آداب و رسومش تدوین نشده است؛ اما می‌دانم اهل قلم ترکمن مثل اراز محمد سارلی، امان قلیچ شادمهر، یوسف قوجق و ... درباره این عید باشکوه قلم زده‌اند.
این عید در میان ما ترکمن‌ها از ویژگی خاصی برخوردار است. پیشنهاد می‌کنم مسئولان توجه خاصی به این عید و ظرفیتش نشان دهند. همچنین اهل قلمی که به فرهنگ عامه و نواحی ایران علاقه‌مند هستند؛ هم به آن توجه کنند؛ زیرا همه ساله رویدادهای متعددی در این ایام شکل می‌گیرد که قابلیت زیادی برای تبدیل شدن به داستان، فیلم و تئاتر و ... دارند و می‌توانند جلوه‌گر بخشی از فرهنگ کشورمان برای جهانیان بشوند. نویسندگان جوان با حضور میدانی و نگاهی پژوهشی می‌توانند بسیاری از این آیین‌ها و سنن را رصد و به رشته تحریر در آورند. همچنین بسیاری از رسومی که به‌مرور زمان کم‌رنگ یا از بین رفته‌اند را در قالب مقاله، داستان و کتاب پژوهشی، فیلم، تاتر، کتاب و ...را دوباره زنده کنند.
مثالی می‌زنم؛ یکی از آیین‌هایی که به‌مرور زمان کم‌رنگ و شاید از بین‌رفته باشد، «قربان شور» است. شب عید قربان، ترکمن‌ها به‌کنار رودخانه گرگان‌رود و اترک‌رود و چشمه‌سارها می‌رفتند و آب به تن خود می‌زدند و اگر آب روان نبود، با ظرفی خود را شستشو می‌دانند و معتقد بودند باید برای عید فردا پاک باشند. در این تجمع‌ها، حرف‌ها و دغدغه‌ها و قصه‌های متعددی رد و بدل می‌شد که بعضا تا به‌امروز سینه‌به‌سینه نقل شده و یا در این آئین حاضران دست‌جمعی آواز سر می‌دانند و «قربان شورا، من شورا – گیدّا قربان آقادان سورا – کلام سوسر نورا» می‌خواندند.
لطفا کمی درباره آداب و رسوم این عید در میان ترکمن‌ها که از نظر شما جنبه‌های داستانی و دراماتیک و پژوهشگری دارند بگویید؟
ترکمن‌ها سه روز قبل و در آستانه عید سعید قربان خانه تکانی می‌کنند و به این خانه تکانی «کر گونی» میگویند و پس از خانه تکانی، نان‌های مخصوص به نام « پوسوق» پخت می‌کنند و بین همسایه‌ها برای شادی روح اموات تا در آستانه عید در بین همسایه‌ها خیرات می‌کنند.
ترکمن‌ها در عید قربان لباس‌های نو میپوشند و شیرینی می‌پزند و هر خانواده‌ای در حد توان خود شتر(دیه)، گوسفند(قوین)، گاو (سقر)، بره بزرگ(توقلی) را پس از اقامه نماز و تا پیش از ظهر قربانی می‌کنند و نخستین غذایی که از آن طبخ می‌کنند و میخورند برای شادی اموات و سلامتی خود است. همچنین ترکمن‌ها مقداری از گوشت گوسفند قربانی را صدقه می‌دهند و در ظهر آبگوشت مخصوصی به نام «چورک باتیر» و غذای محلی به نام «چکدرمه» درست می‌کنند.
در این روز ترکمن‌ها مهمان‌پذیر هستند و اطرافیان خود را دعوت می‌کنند و برای شادی اموات فاتحه میخوانند و پس از این کار به دیدن همسایه‌ها و بزرگان قوم میروند. همچنین نخستین کسانی که به عیادت آنها میروند، خانوادههاییاند که در طول سال متوفی داشته و برای شادی روح او فاتحه میخوانند.
لازم است به موضوعی اشاره کنم؛ روحانیون تاکید دارند که قربانی واجب نیست و فرض است اگر ترکمنی توانایی مالی داشته باشد بر او واجب شده و باید قربانی کند و کسانی که قربانی می‌کنند همیشه مقداری از گوشت قربانی را به افرادی که قربانی نکردند، می‌دهند. همچنین ترکمنهایی که طلای بیش از یک مقدار داشته باشند، بر آنها نیز واجب است که در عید قربان قربانی کنند و از سویی از آنجا که در یکی از منازل ترکمن‌ها چند خانواده زندگی می‌کنند، شاهد هستیم دو تا سه گوسفند و یا یک گاو به ازای هفت نفر و یا شتر قربانی می‌کنند.
در مجموع تمام این آداب و سنن در دل خود قصه‌ها، تصاویر، الهام‌های پرشماری دارد و اینجاست که یک نویسنده توانا می‌تواند با نگاهی حرفه‌ای این محتواها را دریافت و اثری را خلق کند که به جان و دل مخاطبانش که کیلومترها دورتر از این آداب و سنن است، بنشاند. حتی می‌توانند آنها را مشتاق کند که به مناطق ترکمن‌نشین سفر کنند.
در کنار آیین‌ها و رسوم و دید و بازدید‌های سه‌روزه ترکمن‌ها در ایام عید قربان، بازی و شادی هم وجود دارد. کمی درباره آنها توضیح دهید؟
متاسفانه امسال با توجه به شیوع کرونا و قرمز شدن اکثر مناطق استان، تجمعات کمتر خواهد بود و شاید بسیاری از آیین‌ها و برنامه‌هایی که همه ساله با شکوه خاصی شاهدش بودیم را نبینیم. همان طور که گفتم عید قربان بزرگ‌ترین و شادترین عید مردم ترکمن در استان گلستان است که در این استان باشکوه‌تر از دیگر مناطق ایران جشن گرفته می‌شود و همه ساله با آمدن عیدقربان در هر فصلی که باشد انگار بوی بهار در ترکمن صحرا می‌پیچد.
ترکمن‌ها، آیین‌های ویژه‌ای در این روزها اجرا می‌کنند که از جمله آن می‌توان به برگزاری آئین «تاب بازی» از سوی جوانان و کودکان اشاره کرد که معمولا در جشن‌ها اتفاق می‌افتد. برخی معتقدند «تاب خوردن» به این معناست که در روز عید از زمین فاصله گرفته و به سمت آسمان پرواز می‌کنند و این وسایل بازی به دلیل وسعت شهرنشینی در حال فراموشی است و فقط در برخی روستاها بر پا می‌شود.
همان‌طور که گفتم زوج‌های جوان، دختران و پسران جوان و کودکان از مشتاقان برگزاری این آئین سنتی هستند و بنابه یک اعتقاد قدیمی در بین ترکمن‌ها، با تاب‌خوردن در آسمان، گناهان ریخته و آلودگی‌ها پاک م‌شوند.
نظر شما