۱۷ شهریور ماه یادآور ایثار و از جان‌گذشتگی مردمانی است که با نثار خون خود، میدان ژاله را میدان تحقق دلاورمردی و رشادت‌های تاریخی و تاریخ ساز خود کردند که تا روزگار باقی است نام آن‌ها بر تارک تاریخ این مرز و بوم به عنوان نگهبانان انقلاب اسلامی و پیش‌قراولان فجرآفرین ۵۷ خواهد درخشید. به همین مناسبت گفت‌وگویی با امین خدابخشی، دانش‌آموخته جامعه‌شناسی انقلاب اسلامی و کارشناس مرکز اسناد انقلاب اسلامی درباره حوادث این روز و نمود آن در آثار فرهنگی و ادبی انجام شده که شرح آن در ادامه آمده است.
از سال‌های ابتدایی وقوع حماسه ۱۷ شهریور تا کنون، وضعیت تألیف کتاب‌های مرتبط با این موضوع از نظر کمی و کیفی چگونه است؟
به لحظ کمی در مورد قیام 17 شهریور به طور خاص و بقیه حوادث مهم نهضت اسلامی به طور عام، هنوز آن طور که باید حق مطلب خوب ادا نشده است و چندین برابر از این می‌توان کار کرد. البته یک وجه این مسئله به این بازمی‌گردد که ما هرچه به ماه‌ها و روزهای پایانی سلطنت پهلوی نزدیک‌تر می‌شویم سیر حوادث و اتفاقات آنقدر شدت و سرعت می‌گیرد که تقریباً هر ساعت این رزوها، ظرفیت چندین جلد کتاب دارد. به همین جهت وقتی پژوهشگری بخواهد این دوران را مورد مطالعه قرار دهد، با دریایی از حوادث مواجهه می‌شود که طبعاً نمی‌تواند همه آن‌ها را بررسی کند و طبیعی است که بخشی از این تاریخ یا مورد غفلت قرار بگیرد یا خیلی ضعیف به آن پرداخته شود، اما با این حال کتبی که در این زمینه نوشته شده است (چه کتاب‌هایی که به طور خاص قیام 17 شهریور را بررسی کردند و چه کتاب‌هایی که با موضوع دیگری به این قیام اشاره کرده‌اند) در جای خود قابل تأمل هستند و می‌تواند نگاه خوبی از این قیام ارائه دهند.
اسناد مربوط به واقعه 17 شهریور از نظر صحت و راستی‌آزمایی واعتبار سندی چه وضعیتی دارند؟
قطعاً بررسی یک سند یا چند سند به طور جداگانه ذهن خواننده را منحرف می‌کند. اما اگر مجموع اسناد در کنار هم مورد مطالعه قرار بگیرد می‌تواند قابل اطمینان باشد. به طور مثال در مورد مکاتبات ساواک نکته‌ای که وجود دارد این است که مکاتبه‌ای که مثلاً روز20 شهریور نوشته می‌شود در مقابل مکاتبه یا گزارشی که در روز واقعه یعنی در 17 شهریور نوشته می‌شود، کامل‌تر و جامع‌تر است، به این دلیل که اگر گزارش 17 شهریور بگوید 10 نقطه شهر تظاهرات شده، گزارشگر در 20 شهریور چون نگاه کامل‌تری پیدا کرده است، همه شهر را درگیر تظاهرات می‌داند. البته ممکن است گزارش اشتباهی هم مثلاً در 22 شهریور نوشته شود، یا مثلاً ممکن است کسی در خاطرات خود دچار اشتباه شود و خاطره‌ای ساختگی بیان کند، اما وقتی مجموع این اسناد برسی شود تقریباً آن روایت‌های ساختگی، اشتباه یا دورغین، خود به خود مشخص شده و کنار گذاشته می‌شود.
(2).jpg)
آیا منابع مستند و معتبر در دسترس پژوهشگرانی که امروز قصد تحقیق در این زمینه را دارند، قرار دارد؟
17 شهریور حادثه خیلی دوری نیست، اکثر افرادی که در آن روز حضور داشتند و شاهد عینی ماجرا بودند الان در دسترس هستند و می‌توانند راهنمای پژوهشگران قرار بگیرند. علاوه بر این یکی از منابعی که الان در دسترس همه مردم است و می‌شود به عنوان یکی از منابع مهم در این زمینه و کلاً در مورد تاریخ نهضت امام خمینی(ره) مطالعه شود، اسناد لانه جاسوسی است که الان تقریباً با یک جستجوی ساده اینترنتی در اختیار قرار می‌گیرد. همچنین خاطرات رهبران این قیام و بسیاری از اسناد ساواک در این زمینه منتشر شده است که می‌تواند در اختیار پژوهشگران قرار بگیرد.
آیا با گذشت بیش از چهل سال از وقوع قیام ۱۷ شهریور، اسناد جدید و طبقه‌بندی شده و منتشر نشده در دسترس پژوهشگران قرار گرفته یا هنوز برخی اسناد از دسترس خارج هستند؟
اسناد تاریخی آرشیو مشخص و منبع یگانه‌ای ندارند که مثلاً هر منبعی که ما بخواهیم، حتماً موجود باشد. البته مراکزی مثل مرکز اسناد انقلاب اسلامی هستند که میلیون‌ها سند آرشیو دارند و در اختیار علاقمندان این حوزه هم قرار می‌دهند، اما با این حال ممکن است یک شخصی در جریان هفده شهریور سندی داشته باشد که تا حالا به جایی ارائه نداده باشد، قطعاً این سند از دسترس خارج است و کسی هم از آن خبر ندارد. اما بقیه اسناد آرشیوی متناسب با سازوکار مراکز اسنادی در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد.
این نکته را باید اضافه کرد که برخی از منابع آرشیوی یا اسنادی ما هنوز آنطور که باید و شاید به دلیل ملاحظاتی اسناد خود را ارائه نداده‌اند که یکی از آن‌ها که اتفاقاً اسناد مهمی از تاریخ معاصر ایران دارد مرکز اسناد وزارت خارجه است. به هر ترتیب باید گفت متأسفانه درباره قیام هفده شهریور هنوز کار پژوهشی اسنادی جدی و جامعی منتشر نشده است.
نظر شما