شاهنشاهی کوشان در گستره سیاسی جهان باستان متاخر بازیگری اصلی بود، بازیگری همتزار چین، ایران ساسانی و روم. با وجود این اطلاعاتی که از تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آن داریم در مقایسه با همتایانش بسیار ناچیز است. کوشانیان همسایه بلافصل شرقی ایران و رقیب سیاسی ساسانیان و تهدیدی جدی برای آنان بودند، تا آن که سرانجام سرزمین‌های غربی قلمرو کوشان به تصرف ساسانیان درآمد و پیمانی که به اتحاد کوشانی-ساسانی شهرت دارد شکل گرفت.
علت اطلاعات اندک ما درباره کوشانیان را باید در ماهیت منابعی جست که از آنان باقی مانده است. مانند سلسله‌های دیگر چون سلسله‌های هندی-سکایی و هندی-پارتی که در مرزهای شرقی ایران، موسوم به سرزمین‌های هندی-ایرانی پا گرفتند، منابع اصلی مربوط به کوشانیان نیز از انبوهی سکه و داده‌های کتیبه‌نگاری به دست آمده که همه می‌دانند تفسیر آن‌ها در نبود روایتی تاریخی کاری بسیار دشوار است.
البته مقصود این نیست که هیچ منبع روایی در دست نداریم. می‌دانیم که در دوران ساسانی روایت‌های فراوانی وجود داشته است. ماهیت، زمان و نگارش خدای نامک و نیز محتوای آن تا کنون موضوع بحث و جدل‌های عالمانه بسیار بوده است. اما این بحث‌ها به سبب شیفتگی و گرایش مستمر پژوهشگران این حوزه به واقعیت‌های مسلم تاریخی بسیار محدود بوده‌اند؛ چون چنین بوده روایت‌ها تنها زمانی مجوز ورود به قلمرو تاریخ می‌یابند که با وسواس بسیار از تخیل و افسانه جدا شده باشند.
گازرانی می‌گوید: کشور کوشان سرزمینی در مشرق ایران بود که حکومت بزرگ کوشانیان در قرن اول میلادی در آن تشکیل شد. داده‌های تاریخی درباره این همسایه و رقیب حکومت ساسانیان منحصر به منابع سکه‌شناسی و کتیبه‌نگاری است که نتیجه‌گیری از آن‌ها در نبود روایتی تاریخی کاری دشوار می‌کند.
رقابت میان کوشانیان و ساسانیان مساله‌ای مهم و اثرگذار بوده است. شکست شاپور دوم از کوشانیان آن‌قدر اهمیت داشته که مورخی ارمنی، صد و اندی سال پس از وقوع به آن پرداخته است. پس دور از انتظار نیست اگر بازتاب این رویداد راه خود را به مجموعه داستان‌های سنت شاهنامه‌نگاری نیز باز کرده باشد و این همان چیزی است که اتفاق افتاده است. در واقع در این مجموعه ارجاعات فراوان به کوشانیان وجود دارد. یکی از منابع اصلی مربوط به کوشانیان که بازتاب منازعات ساسانیان با کوشانیان و در نهایت شکست کوشانیان را در خود حفظ کرده است «کوش‌نامه» است. کوش‌نامه منبعی است که شخصیت اصلی آن کوش پیل دندان به صورت ضد قهرمانی ترسیم شده که سلسله کوشانیان را نمایندگی کرده است.
نویسنده کتاب بر آن است که کتاب کوش‌نامه که در قرن پنجم ه.ق در عصر سلجوقی، از روی کتابی باستانی، به نظم درآمده، در واقع روایت تاریخی حکومت کوشان از زبان رقیب آنان یعنی حکومت ساسانیان است و کوش پیل دندان، ضد قهرمان کتاب، نیز نماد سلسله کوشانیان به شمار می‌آید که از نگاه ساسانیان طبیعتا به مظهر بیداد و رفتارهای غیرانسانی بدل می‌شود.
یکی از نکات مهمی که نویسنده کتاب در پی بیان آن بوده و در کتاب دیگرش «روایت‌های خاندان رستم و تاریخ‌نگاری ایرانی» هم به آن پرداخته، این است که در بررسی لایه‌های تاریخی روایت‌های خاندان رستم، نشان داده که ایرانیان برخلاف دیدگاه نسنجیده‌ای که آنان را ملتی فاقد تاریخ می‌داند، در طول سده‌ها تاریخ‌نگاری خاص خود را با دوره‌بندی و شخصیت‌های شناخته شده داشته‌اند که مثل هر تاریخ‌نگاری دیگری از قدیم تاکنون دو هدف را دنبال می‌کرده: مشروعیت‌سازی و مشروعیت زدایی.
این کتاب با مقدمه آغاز می‌شود، سپس به «معرفی کوش‌نامه»، «ویژگی‌های ژانر: دقت و گاه‌شماری» و «خلق دشمن» می‌پردازد که هرکدام عناوین مختلفی را شامل می‌شوند و پس از آن‌ها نتیجه‌گیری، کتاب‌شناسی و نمایه درج شده است. در فصل اول «معرفی کوش‌نامه» «اثبات لایه کوشانی در کوش‌نامه» آمده که دربرگیرنده بخش‌های نام‌ها، موقعیت جغرافیایی، طرح کلی رویدادها و «پرستشگاه‌های کوشانی» است. فصل دوم هم دربرگیرنده دو بخش «لایه ساسانی» و «کوش توراتی: درهم آمیختن سنت‌ها» است. سومین فصل کتاب در چهار بخش به تبارشناسی و زدودنِ صفات انسانی از دشمن، اعمال شریرانه، دین، دگردیسی کوش می‌پردازد.
.jpg)
یکی از مشهورترین روایت‌های داستان فریدون باید همان باشد که فردوسی آن را در شاهنامه به نظم کشید، داستانی که عناصری اندک اما مهم از اسطوره اوستایی را در خود نگاه داشته است. بر طبق این روایت، ضحاک آبتین را می‌کشد، و مادر فریدون که نگران جان فرزند نوزاد خود است او را به برمایه، گاو مشهور، و نگهبانش می‌سپارد تا بزرگ شود. سه‌سال بعد، فرانک فریدون را برمی‌دارد و به جایی در هند می‌گریزد که گفته می‌شود کوه البرز در آن است. در این‌روایت، سرانجام فریدون از تبار خود و جنایات ضحاک باخبر می‌شود، ضحاک را از قدرت به زیر می‌کشد و خود بر تخت پادشاهی ایران می‌نشیند.
در کوش‌نامه، برخی از عناصر این داستانِ مشهور به همان صورت شاهنامه آمده است، اما در برخی دیگر حک و اصلاحاتی صورت گرفته است. اول مسئله گاو برمایه است، زیرا این حیوان در روایت مشهور بسیار مهم است و شیر خوردن فریدون از او از ویژگی‌های بارز فریدون به حساب می‌آید. در روایت کوش‌نامه، برمایه نه به صورت گاو، بلکه در نقش دایه برگزیده ظاهر می‌شود که فریدون را به او می‌سپارند. آبتین او را به وزیر دربار خود، برماین، می‌سپارد و برماین در آن کوهستان دورافتاده برای فریدون تخت سلطنتی برپا می‌کند و به او خواندن و نوشتن می‌آموزد.
ساقی گازرانی مؤلف این‌کتاب متولد سال 1351 در ایران است که در سال‌های کودکی همراه خانواده‌اش به آلمان رفته و پس از گرفتن دیپلم، به آمریکا رفت. او در سال ۲۰۰۷ رساله دکترای خود را از دپارتمان تاریخ دانشگاه اوهایو، در رشته تاریخ اسلام با تمرکز بر ایران (از ورود اسلام تا حمله مغولان) نوشت. «روایت‌های خاندان رستم و تاریخ‌نگاری ایرانی»، «آرش کمانگیر: جای خالی داستان آرش در شاهنامه» و «ضحاک: تاریخ از دل اسطوره» دیگر کتاب‌هایی هستند که نشر مرکز پیش‌تر از او چاپ کرده است.
کتاب «کوش پیل دندان: خلق یک ضد قهرمان» در 104 صفحه، شمارگان هزار و 400 نسخه و قیمت 28 هزار و 500 تومان از سوی نشر مرکز منتشر شده است.
نظر شما