خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا) در بوشهر، 21 اسفندماه در تقویم رسمی ایران، به نام روز بزرگداشت حکیم نظامی، ثبت شده است؛ روزی که امسال با رنگ و لعاب بیشتری همراه است و به جای یک روز، یک هفته  به نام شاعر پاسی‌گو پاس داشته می‌شود. نظامی با تبحر و مهارتی که در سرودن‌ منظومه‌های عاشقانه و حکیمانه داشت، شعر تمثیلی را در زبان فارسی به اوج رساند. بیراه نیست اگر نظامی را یکی از ارکان اصلی شعر پارسی بدانیم؛ او شاعری بود که در سده ششم هجری به سبک و سیاق خود پیش رفت و آثار شگرفی را به زبان شعر برای فارسی‌زبانان سراسر جهان به یادگار گذاشت. از همین روی است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال جاری بر آن شد تا با اختصاص هفته سوم اسفندماه برای بزرگداشت این شاعر بزرگ پارسی‌گوی، جایگاه ارزنده و مقام شامخ حکیم نظامی را به همگان یادآوری کند.

شاهکار نظامی، خمسه یا «پنج‌گنج» است که بیش از 30 سال از زندگانی شاعر صرف به نظم کشیدن آن شده که شامل پنج مثنوی «مخزن‌الاسرار» «خسرو و شیرین» «لیلی و مجنون» «هفت پیکر» و «اسکندرنامه» می‌شود. این آثار جزو بهترین نمونه‌های ادبیات غنایی ایران‌زمین هستند.

بشیر علوی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان بوشهر در معرفی بیشتر حکیم نظامی به خبرنگار ایبنا در بوشهر گفت: جمال‌الدین ابومحمد در سال‌های ۵۳۵ هجری قمری و در گنجه متولد شد. خیلی زود پدر و مادر خود را از دست داد و تا جوانی هیچ‌وقت از گنجه خارج نشد.

داستان‌سرایی نظامی به‌قدری جذاب بوده که هنوز هم با گذشت سال‌های زیاد، شاهد الگوبرداری شاعران زیادی از سبک او هستیم. آثار نظامی شامل مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر، اسکندرنامه و دیوان قصاید و غزلیات بوده که هرکدام، دریایی از احساس و تخیلات ستودنی نظامی را شامل می‌شوند.

وی در ادامه به تشریح خمسه نظامی پرداخت و افزود: «مخزن الاسرار» نخستین مثنوی او بوده است. نگاه عرفانی نظامی در این کتاب مشهود است و مسلک خود را در پردازش به موضوع در این کتاب تعیین کرده است. نوشتن  این مثنوی در میان سال‌های ۵۶۱ تا ۵۶۹ ایجاد شده است. «خسرو و شیرین» دیگر منظومه اوست که همان‌طور که از اسمش پیداست، این اثر زندگی خسرو و شیرین و رویداد عاشقانه آن را مورد بررسی قرار داده است و یکی از آثار عاشقانه و فوق‌العاده جذاب نظامی گنجوی محسوب می‌شود.

علوی با اشاره به اینکه «لیلی و مجنون» سومین مثنوی نظامی است، بیان کرد: این منظومه ماجرای عشق دو عاشق نابالغ را روایت می‌کند. از آنجا که این اثر را در مدت چهارماه به اتمام رسانده، در میان آثار وی خاص است.

این منتقد ادبی و نویسنده بوشهری ادامه داد: «هفت پیکر» چهارمین منظومه نظامی است که با نام‌های «بهرام‌نامه» و «هفت‌گنبد» هم نامگذاری شده است. «هفت پیکر» مملو از رویدادهای تاریخی است که در دل آن می‌توانیم به موارد متعددی از تاریخ ایران دست یافت. یکی دیگر از آثار مشهور نظامی، اسکندرنامه است که از دو بخش اقبال‌نامه و شرف‌نامه تشکیل شده است. نظامی برای اسکندرنامه از منابع گوناگونی که درباره اسکندر وجود داشت، استفاده کرد و با ترکیب داستان‌های مختلف، توانست اثری را با 10 هزار و 500  بیت بسراید.

علوی، هنجارگریزی زبانی و آشنایی‏‌زدایی را یکی از اساسی‏‌ترین مفاهیم مطرح در نظریه نقد ادبی دانست و افزود: گریز از زبان هنجار و رهایی از کارکردهای ارجایی واژگان زبان به کمک صنایع بلاغی و عناصر زیبایی‏‌شناختی، باعث پیدایش زبان ادبی می‏‌شود؛ از این‌رو، می‏‌توان گفت هنجارگریزی به‌ویژه هنجارگریزی معنایی که ارتباط تنگاتنگی با علم بیان و صنایع ادبی به کاررفته در آن دارد، عامل مهمی در نوآوری‏‌ها و آفرینش‏‌های ادبی به‌ویژه شعر به‌شمار می‏‌آید؛ از این‌رو، شگرد هنر، همین آشنایی‏‌ز‌دایی است؛ یعنی دشوار کردن ادراک بیان. هنجار‏گریزی، انحراف یا خروج از  قواعد متعارف زبان است.
 

به گفته وی، با بررسی این شگرد در شعر شاعران می‌توان به ویژگی‌های خاص سبکی آثار شعری کلاسیک و معاصر نیز پی برد. کلمات و اتخاذ الفاظ و طرز تعبیر سبک به یک اثر ادبی از لحاظ صورت و معنی وجهه خاص خود را القا می‏‌کند و آن نیز به نوبه خویش وابسته به طرز تفکر گوینده یا نویسنده درباره حقیقت است. سبک در معنی عام خود عبارت است از «تحقق ادبی یک نوع ادراک در جهان که خصایص اصلی محصول خویش را مشخص می‏‌سازد» (بهار، 1369: ص چ تا د). بر این اساس می‌توانیم به شعر نظامی نگاهی کوتاه بیفکنیم.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: توانایی شگرف نظانی در هنجارگریزی واژگانی و ابداع واژه‎‌های مرکب و ابداع واژه‌های اشتقاقی زیاد است. وی حتی در به کارگیری واژه‌ها و اصطلاحات عامیانه نیز دستی داشته است. هرچند که این اتفاق در شعر نظامی پربسامد نیست؛ ولی با همان کم کاربردی نیز در شعر وی نمایان است: «کشاورز و گاوآهن و گاوکو/ کجا در چنین ده کند گاوهو» (نظامی، 1387: 234)

نویسنده کتاب «نیم‌قرن شعر بوشهر» گفت: در زمینه ایماژ پرکاربردترین صور به کار رفته در شعر نظامی، تشبیه است که در صحنه‌های رزم و بزم در شعر وی کاربرد فراوانی داشته است. استعاره و کنایه در مرحله بعد بیشترین استفاده را در شعر نظامی داشته است. معمولا تشبیهات در شعر نظامی از عنصر زمینی و عادی گرفته می‌شود و در همنشینی با زبان ادبی، تبدیل به تصویری ادبی و شگرف و اعجاب‌انگیر می‌شود. در شعر زیر همین اتفاق افتاده است. وی با در نظر گرفتن یک امر عادی و قرار دادن آن در یک تصویر ادبی این بیت را می‌سراید: «هزاران نرگس از چرخ جهان گرد/ فرو شد تا برآند یک گل زرد» (همان: 342)

به عقیده علوی، انحراف از قوانین حاکم بر همنشینی واژه‌ها و به‌هم ریختن نحو جمله‌ها در زبان معمول و معیار، روشی است که نظامی برای رسیدن به زبان شعر از آن بهره می‌برد. در شعر نظامی، هنجارگریزی‌های نحوی عموما به‌منظور ساخت فعل جعلی و ساخت مصدرهای متعدد و جابه‌جایی مضاف و مضاف‌الیه و جابه‌جایی صفت و موصوف و حذف کسره و افزودن پسوند به كلمـات صورت می‌گیرد. می‌توان در خمسه او با مصادیق فراوانی از هنجارگریزی‌های نحوی روبه‌رو شد؛ تا جایی که باید عمده‎ی تلاش او را برای تشخص سبکی شعرش در همین مورد جست‌وجو کرد.

این نویسنده و منتقد ادبی ادامه داد: نوعی دیگر هنجارگریزی در شعر نظامی، هنجارگریزی برای یافتن معانی جدید است که در حقیقت ابداع او محسوب می‌شود. نظامی با تلاش خود در این زمینه، سبکی را به کار خود می‌افزاید که در زمره روش و هنجار زبانی وی به‌شمار می‌آید. بسیاری از ساز و ابزارهای شعر وی از همین رهگذر تولید و ایجاد شده است. این‌گونه کارها در حقیقت تلاش وی برای خدمت به زبان فارسی و گسترش آن است. گروهی بر‌آنند که نظامی در این زمینه راه افراط را طی کرده است، این حرف نمی‌تواند درست و علمی باشد؛ زیرا که زبان نظامی با حضور این مؤلفه آسیب ندیده و حتی با این کار سازوکار جدیدی نیز به زبان افزوده شده است.

وی تاکید کرد: نظامی برای یافتن معانی جدید و ساخت ابداع در ترکیب‌سازی و گاهی تولید واژه جدید، افزون بر اینکه راه افراط را طی نکرده است، تولیدات زبابی نیز بسیار با ارزش و شیرین  و کارساز است. به‌طور مثل در شعر زیر، واژه خارش در معنای جست‌وجو کردن ایجاد شده که با این کار علاوه بر اینکه ساخت واژه جدیدی را ارائه داده است، از قدرت جانشینی زبان نیز بهره برده است: «چو آن ترکیب را کردند خارش/ گزارنده چنین کردش گزارش».

علوی افزود: با این اوصاف، نظامی با هنجارگریزی زبانی و نحوی و ... مسیر سالمی را طی کرده و در این زمینه مسیری افراطی را پیشنهاد نداده است. اگر قرار باشد که به‌صورت ویژه و کارآمد به این مسیر در یک تحقیق دانشگاهی کار کرد، باید از روش نقد فرمالیسم پیش رفت تا بتوان بر‌اساس آن به نتیجه درستی درباره  هنجارگریزی‌های نظامی دست یافت و نکته مهم‌تر اینکه نظامی در آثار متاخرتر خود از این حرکت زبان بهره برده است؛ یعنی اینکه پختگی زبان نظامی از این منظر در آثار اولیه وی مانند مخزن‌الاسرار دیده نمی‌شود و رفته‌رفته به‌ویژه در هفت پیکر و خسرو و شیرین این شگرد زبانی به اوج خود می‌رسد.

این نویسنده و پژوهشگر ادبی تاکید کرد: بی‌شک این کار از سوی نظامی با علم و آگاهی و مطالعه قبلی صورت گرفته و نتیجه تلاش و کارایی وی در سبک‌سازی و رویکرد شخصی دادن به اشعار خود است. تمامی تلاش نظامی در این زمینه همسو با محور زبان و ارائه دادن یک شگرد زبانی نوین محسوب می‌شود.