خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، هومان دوراندیش: چند سالي است رسم شده است كه در آغاز فصل تابستان پاي بحث حجاب به ميان مي‌آيد و در مباحث جدي‌تر، كتاب «مسئله حجاب» استاد شهيد مطهري مطرح مي‌شود. اين كتاب پس از حدود نيم قرن از نخستين چاپ، هنوز از آثار مطرح و پرفروش در موضوع خود شناخته مي شود. آثار ديگر شهيد مطهري نيز كمابيش همين ويژگي را دارند. تنها نگاهي به فهرست تازه‌هاي نشر آثار شهيد مطهري در سه ماهه نخست امسال نشان مي‌دهد كه برخي از آثار اين استاد شهيد به نوبت‌هاي‌ چاپ‌ بالاي 50 و حتي بالاي 100 رسيده‌اند: مسئله حجاب (107)، جاذبه و دافعه علي (ع) (90)، داستان راستان (74)، نظام حقوق زن در اسلام (67)، حماسه حسيني (64)، آزادي معنوي (62)، انسان كامل (59)، امامت و رهبري، كليات علوم اسلامي (منطق ـ فلسفه) و سيري در نهج‌البلاغه (هركدام نوبت 56) و ... .

شمارگان بالا و نوبت‌هاي متعدد چاپ آثار مطهري اين پرسش را پديد مي‌آورند كه رمز اين استقبال پس از گذشت چند دهه از آن‌ها در چيست؟ در ويژگي آن‌ها براي پاسخگويي به نياز زمان‌هاي آينده؟ در نبود آثار مشابه يا بهتر؟ در ركود فكري يا واپس‌رفتگي فرهنگي و اجتماعي و در نتيجه نو ماندن آثار كهن؟ در تبليغات و پشتوانه‌هاي ارتباطي براي فروش آثارش؟ يا ...؟
 
متني كه مي‌خوانيد، گفت‌وگویی است با دكتر تقی آزاد ارمکی استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران درباره ميزان کارآمدی آثار مرتضی مطهری در ایران امروز و چرايي آن:

به نظر شما، آثار شهید مطهری تا چه حد برای حل مسائل و مشکلات جامعه امروز ایران سودمند و راهگشا هستند؟ آیا می‌توان مطهری را متفکر "عصری سپری‌شده" دانست یا این که آثار او همچنان به کار جامعه ایران می‌آید؟
آثار مطهری هنوز افکار بخشی از جامعه ایران را نمایندگی می‌کند اما ایده‌های مطرح‌شده در این آثار، عمدتاً متعلق به دوران قبل و تا حدودی هم مربوط به آغاز دوران انقلاب است. جامعه ما الان مسائل جدیدی پیدا کرده و این مسائل پاسخ‌های جدیدی می‌طلبند. ما باید دنبال "مطهری جدید" بگردیم. این نسل نیازمند مطهری عصر خودش است. این حرف به این معنا نیست که سخنان مطهری باطل است. نه؛ سخنان او صادق است ولی مربوط به زمانه خودش است.

یکی از بحث‌های مهم در ایران امروز، بحث حجاب است. الان وقتی کتاب "مسئله حجاب" شهید مطهری را می‌خوانید، به نظرتان این کتاب هنوز به کار جامعه ایران می‌آید؟
مسئله حجاب در دوره ما، پیچیده‌تر از دوران مطهری شده است. در آن زمان صرفاً مسئله "حجاب و بی‌حجابی" مطرح بود اما الان مسئله حجاب در جامعه ما پدیده‌ای متفاوت از عصر مطهری شده است؛ یعنی بی‌حجابی تا حدی با اعتراضات اجتماعی و سیاسی پیوند دارد. کتاب شهید مطهری بخشی از مسئله حجاب در ایران امروز را جواب می‌دهد نه همه ابعاد آن را. آن کتاب، با توجه به وضعیت امروز جامعه ایران، باید مورد بازبینی قرار بگیرد.

آن کتاب هنوز از چه حیث سودمند است؟
از این حیث که بحث حجاب را ــ که بحثی قرآنی و تاریخی است ــ به شکلی بنیادی مطرح می‌کند و می‌کوشد تا ابعاد اجتماعی و فرهنگی این پدیده را نیز بررسی کند و توضیح دهد. حجاب یک پروژه است و کتاب شهید مطهری فقط بخشی از این پروژه را واکاوی کرده است.

مرحوم مطهری ظاهراً اصلاً پیش‌بینی نمی‌کرد که سهل‌انگاری در رعایت حجاب، حاوی اعتراض اجتماعی و سیاسی شود و به همین دلیل در کتاب "مسئله حجاب" اصلا درباره این پدیده بحثی نکرده است.
بله؛ حجاب یک پروژه است و درباره یک پروژه نمی‌توان فقط در یک کتاب حرف آخر را زد. این پروژه ساحت‌های متعددی دارد و کتاب شهید مطهری به برخی از این ساحت‌ها پرداخته است. برخی از ساحت‌های این مسئله، بلاتکلیف مانده است و ما امروز باید با توجه به زمانه خودمان، طرح موضوع کنیم و سوال‌های خودمان را پیش روی مسئله حجاب بگذاریم.

درباره رابطه دختر و پسر در دانشگاه‌ها، در کتاب "مساله حجاب" این موضوع مطرح می‌شود که در دانشگاه‌های پاکستان یک پرده در وسط کلاس، دختر و پسر دانشجو را از هم جدا می‌کند. شهید مطهری از این پرده استقبال می‌کند و می‌گوید چه اشکالی دارد دانشگاه‌های ما هم این طور باشند. اما نوه امام نقل کرده است که در اوایل انقلاب در یکی از دانشگاه‌ها چنین پرده‌ای نصب شد و امام بلافاصله دستور دارد آن پرده را از وسط کلاس بردارند. یعنی ظاهراً برخی از ایده‌های شهید مطهری در آن کتاب، حتی با فضای دهه 60 هم جور درنمی‌آمد چه رسد به فضای امروز.
بله؛ در آن کتاب مسجد و مدرسه در برابر هم قلمداد شده‌اند ولی الان دیگر این طور نیست؛ مسجد و مدرسه در راستای هم قرار دارند. نوع روابط دختر و پسر هم تا حد زیادی عوض شده است. نمی‌گویم موضوع محرم و نامحرم تغییر کرده است ولی نوع روابط هم عوض شده است و نمی‌توان گفت که فضای کلاس‌های دانشگاهی با کشیدن یک پرده در وسط کلاس، اسلامی می‌شود. فضای خانواده‌ها هم تغییر کرده است. امروز ما با جامعه‌ای متفاوت از دهه 1340 یا حتی اوایل انقلاب، مواجه هستیم.

با اینکه در بحث پوشش و حجاب و آزادی‌های اجتماعی، ظاهراً جامعه ما از آثار شهید مطهری عبور کرده است ولی در بحث آزادی‌های سیاسی و فکری انگار هنوز عقب‌تر از آثار مطهری هستیم. مثلاً شهید مطهری به جوان‌های تندرو توصیه می‌كرد كه اگر مخالفان اسلام با سوء نیت هم علیه اسلام بنویسند، این امر نهایتاً به سود اسلام است چرا که محققان مسلمان را به تفکر و پاسخگویی وامی‌دارد. اما الان باب انتقاد از دین در جامعه ما به طور کلی بسته است.
بله؛ برای این که ظرفیت‌های ما پایین‌تر آمده و کوچکتر شده است. در آن دوران ما خیلی درگیر نظام و قدرت نبودیم و از این حرف‌ها می‌زدیم اما الان درگیر نظام شده‌ایم و کمتر از این حرف‌ها می‌زنیم. مدیران جامعه ما الان اجازه درگرفتن چنین مباحثی را نمی‌دهند و از این نظر، آثار شهید مطهری وجهه انتقادی نسبت به جامعه ما دارد.

شما وقتی مجموعه آثار مطهری را در نظر می‌گیرید، به نظرتان مطهری ایدئولوگ انقلاب اسلامی بوده است؟
نه؛ آقای مطهری خودش ادعا نداشت که ایدئولوگ انقلاب است. انقلاب با این صراحتی که شما می‌گویید، ایدئولوگ نداشت. آثار شهید مطهری بیشتر بعد از انقلاب مطرح شد برای ساماندهی جریانی که بعد از انقلاب به قدرت رسید. قبل از انقلاب، شریعتی و خیلی‌های دیگر هم بودند و مطهری یکی از متفکران مطرح بود. یعنی کسانی دیگری هم بودند و تنوع آرا وجود داشت. ولی بعد از انقلاب ایده‌های آقای مطهری غالب شد و همچنان هم چنین وضعی حاکم است.

با اینکه آثار مطهری کاملا مورد تایید امام خمینی قرار گرفت، ولی در بحث آزادی‌های سیاسی دیدگاه‌های مطهری خیلی مورد توجه و مبنای عمل واقع نشد. چرا؟ به دلیل همان اقتضائات قدرت؟
برای این که به مسئله آزادی‌های سیاسی و فکری به شکل ایدئولوژیک نگاه شد. آثار خود مطهری هم غربال شده است. به غیر از آزادی سیاسی، بحث تعلیم و تربیت هم در آثار مطهری پررنگ است ولی ما در این زمینه هیچ کار جدی و مهمی انجام نداده‌ایم. اینکه تعلیم و تربیت اسلامی چگونه باید باشد، بحثی است که در جامعه ما مغفول افتاده است.

يعني نکته‌های تربیتی مطهری به کار جامعه امروز ما می‌آید؟
بله؛ آثار مطهری و نگاهش به مقولات فرهنگ و خانواده و آزادی، هنوز در جامعه ما کاربرد دارد.

در جامعه کنونی ایران که روز‌به‌روز مدرن‌تر می‌شود، آثار شهید مطهری که در مجموع سبک زندگی سنتی را ترویج می‌کند، چقدر قابلیت رهبری فکری نسل جوان را دارد؟
آقای مطهری نماینده سنت بود. در جامعه ما، تفکر اسلامی آقای مطهری همیشه مورد نیاز است ولی این تفکر باید با زبان روز و با توجه به شرایط و مقتضیات دوره کنونی مطرح شود. این حرف به این معنا نیست که این تفکر قرار است همه اقشار اجتماعی را نمایندگی کند. هیچ تفکری نمی‌تواند همه لایه‌های اجتماعی ایران امروز را نمایندگی کند. جامعه ایران جامعه‌ای هزاروجهی است و تنوع زبانی و قومی و منطقه‌ای و جمعیتی و فکری زیادی دارد. از هیچ تفکری نباید انتظار داشت نماینده همه گروه‌ها و نیروهای اجتماعی باشد. تفکر شهید مطهری نماینده بخش مذهبیِ سنتی جامعه ماست و در همین محدوده نیز قابل دفاع است.

در حوزه اقتصادی هم ظاهراً تفکر مطهری ربطی به سیاست‌های اقتصادی دو دهه اخیر، نداشته است. دیدگاه‌هاي اقتصادی مطهری در مجموع تطابق چندانی با سیاست‌های اقتصادی اکثر دولت‌های 25 سال اخیر ندارد.
بله؛ چون متفکران مسلمان تفکر شفافی در حوزه اقتصاد نداشته اندند و بیشتر به مباحث دیگر می‌پرداختند.

وجه دیگر آثار مطهری که شاید هنوز برای جامعه ما اهمیت داشته باشد، نقدهای او به روحانیت و مرجعیت است. درباره این بخش از آثار او چه نظری دارید؟
نقدهای مطهری، نقد روحانیت به حاشیه‌رفته و در دفاع از روحانیت مدرن بود. نقد کنونی در جامعه ما این است که چرا روحانیت در مرکز است و به حاشیه نمی‌رود. این نقد متفاوت از نقد مطهری است. مطهری اصرار داشت روحانیت به شکل مدرن و سازمان‌یافته و منطقی وارد عرصه سیاسی شود. اما الان در جامعه ما این نقد مطرح است که روحانیت باید از سیاست فاصله بگیرد و کمی به حاشیه و سنت برود.

در واقع منتقدان کنونی روحانیت، دیدگاه مطهری را یکی از علل شکل‌گیری وضعیتی می‌دانند که مورد انتقاد آنهاست.
بله؛ آن‌ها همین نقد را به دکتر شریعتی و نظریه امت و امامت او هم دارند.

به طور کلی شما مهمترین ویژگی‌های مثبت آثار مطهری را چه می‌دانید؟
مطهری متفکری بود که به مجموعه‌ای از مسائل زمان خودش جواب داده است. بعضی از آن مسائل هنوز هم وجود دارند و آثار مطهری از این حیث به درد ما می‌خورد ...

ممکن است مصداقی بفرمایید؟
مثلاً نقدهای او بر مارکسیسم و ماتریالیسم موضوعیت دارد. مارکسیسم همچنان در جامعه ایران وجود دارد ولو به شکلی پنهان. مطهری به‌خوبی نشان می‌دهد که مارکسیسم و ماتریالیسم نگاهی سطحی و محرف به تاریخ ایران دارد.

ولی برخی از صاحبنظران هم معقتدند که جامعه ایران از مسئله مارکسیسم عبور کرده است.
نه. از مارکسیسم به معنای نظام سیاسی، شاید عبور کرده باشیم ولی از تفکر مارکسیستی عبور نکرده‌ایم. دولت احمدی‌نژاد و حتی تحلیل‌های برخی از روشنفکران ایرانی درباره جامعه و فرهنگ و تاریخ ایران، مارکسی است.

داشتيد از ويژگي‌هاي مثبت آثار مطهري مي‌گفتيد.
وجه مثبت دیگر آثار مطهری، تطبیقی بودن آنهاست. مطهری مدافع مطالعات تطبیقی بود. نگاه او به رابطه ایران و اسلام، نگاه خیلی خوبی بود که ما آن را ادامه ندادیم. کار مطهری شروع خوبی بود که باید ادامه می‌یافت تا تکلیف ما با هویت ایرانی‌ـ اسلامی‌مان روشن شود. همچنین تاریخی بودن نگاه مطهری و به رسمیت شناختن گروه‌های گوناگون اجتماعی ــ مثل زنان و جوانان و روشنفکران ــ وجه مثبت دیگر آثار مطهری است. خیلی از دینداران سنتی ما هنوز زنان و جوانان و روشنفکران را به رسمیت نمی‌شناسند که بخواهند به فکر حل مسائل و مشکلات آنان باشند.