خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) – مهتاب دمیرچی: بشر همواره از گذشته تاکنون دنبال کشف و گشایش اشکال اسرارآمیز آسمان شب بوده. تا جاییکه با اشکال فلکی آسمان داستان‌ها و اسطوره‌هایی برای خود ساخته که امروزه به آن‌ها نامی جز خرافات نمی‌دهیم. اما همین خرافات بعد‌ها زمینه‌ساز ساخت عظیم‌ترین تئوری‌های علمی شدند. مدل چینش ستارگان و ثباتی که در آسمان داشتند باعث شد انسان به کمک آن‌ها راه را از بیراهه تشخیص و یا به زمان‌بندی خود در کشاورزی نظم دهند که در نهایت منجر به تدوین تقویم شد.
 
همچنین زمانی‌که جهانیان در ابتدایی‌ترین مرحله از دانش ستاره‌شناسی به سرمی‌بردند؛ طبق گفته‌های تاریخ‌دانان علم، کشور ما یکی از اصلی‌ترین زادگاه‌هایی بوده است که نقش اساسی در تکوین علم نجوم و ستاره‌شناسی داشته است. گفتنی است اولین تلسکوپی که ساخته شد قدمتی 400 ساله دارد؛ درحالیکه اولین رصدخانه‌ای که در ایران تاسیس شد به هزار سال قبل بازمی‌گردد. بنابراین تاریخ رصد در ایران دست کم دارای قدمتی هزار ساله است. 740 سال پیش رصدخانه‌ای به پیشنهاد خواجه نصیر‌الدین طوسی و به دستور هلاکوخان ساخته می‌شود. تا اینکه در سال 1364 در چنین روزی به ثبت جهانی در یونسکو می‌رسد.

این رصدخانه در مراغه تاسیس شد و عنوان رصدخانه مراغه را به خود گرفت. این مرکز مدت‌ها مرکز پژوهش و تجمع دانشمندان اسلامی بود و تاثیر زیادی بر تغییر روش علمی در حوزه نجوم و ستاره‌شناسی داشت. خبرگزاری کتاب ایران به همین مناسبت درباره تاثیری که این رصدخانه در تغییر روش‌های علمی داشته است با امیرمحمد گمینی؛ مولف و کارشناس مطرح در زمینه تاریخ علم به ویژه علم نجوم و ستاره‌شناسی درباره تاثیر رصدخانه مراغه در پیشبرد علم نجوم به بحث و گفت‌وگو پرداخت. وی درباره اعتقاد برخی افراد که تاثیر رصدخانه مراغه را در زمان خودش برابر با سازمان فضایی آمریکا می‌دانسته‌اند گفت: من چندان با مقایسه های این چنینی موافق نیستم چرا که ناسا یک مرکز فضانوردی و تحقیقاتی است در حالیکه ماهیت کارکرد یک رصدخانه متفاوت از سازمانی مانند ناسا است. رصدخانه مراغه را باید با مراکز علمی و دانشگاهی که فعالیت‌های نظری نجومی انجام می دادند مقایسه کرد.
 
وی افزود: اصولا باید مراکز اینچنینی را با مرکزی که در آن فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و رصدی دارد مقایسه کرد مانند رصدخانه پاریس که همه این فعالیت‌ها را پوشش می‌دهد. این نوع مقایسه‌ها معنادارتر است. بنابراین ناسا مورد مناسبی برای مقایسه نیست.
 
پیشرفت علم در زمان مغول
گمینی با اشاره به تاریخچه این رصدخانه گفت: اگر خوب دقت کنیم میبینیم که این رصدخانه در زمان مغول ساخته شده است. برخلاف باور عموم که حمله مغول نابودی علم و دانش را در ایران دربرداشته است، در واقعیت عکس این حالت اثبات شده است. در زمان مغول نه تنها در علم و دانش افول نداشته‌ایم بلکه در آن زمان پیشرفت‌هایی قابل توجهی در این زمینه شکل گرفت. بزرگترین رصدخانه جهان اسلام که رصدخانه مراغه باشد در این زمان دایر می‌شود که توسط مغولان ساخته شده است.
 
به گفته گمینی تا آن زمان مرکزی که به پژوهش علوم سکولار بپردازد وجود نداشت. رصدخانه مراغه درواقع اولین مرکزی بود که به پژوهش علوم غیردینی می‌‌پرداخت.
 
وی ادامه داد: معمولا علوم غیردینی مرکز واحدی برای پژوهش نداشتند و اغلب پژوهش‌گران و دانشمندان در خانه‌هایشان به تحقیق می‌پرداختند اما بعد از تاسیس رصدخانه مراغه یک مرکز واحد برای پژوهش علوم غیر دینی به وجود آمد.
 
این کارشناس تاریخ علم گفت: زمانی که هلاکوخان رصدخانه مراغه را ساخت ابتدا خواجه‌نصیرالدین طوسی،  دانشمندان و ریاضیدانان و منجمان ایرانی و غیر ایرانی را به آنجا دعوت کرد. آن هنگام دانشمندانی که در این رصدخانه مشغول بودند کتاب‌هایشان را به این مرکز آوردند. آوردن این کتاب‌ها باعث شد آرشیوی از کتاب‌های موضوعی این علم در رصدخانه شکل گیرد.
 
یک مرکز پژوهشی نه رصدی
وی با اشاره به اینکه رصدخانه مراغه مرکز تالیف و تجمیع کتاب‌های علمی بوده است گفت: تصور کنید خواجه نصیرالدین طوسی متولی اصلی آن بوده است. وی پیشنهاد ساخت این رصدخانه را به هلاکوخان داد و پشتیبان و حامی اصلی این رصدخانه بود. از طرفی دیگر افرادی مانند قطب‌الدین شیرازی به مراغعه سفر می‌کند و برای یادگیری علم ماندگار می‌شوند. همچنین طلاب بسیار دیگری مانند او به مراغه کوچ می کنند و کتاب‌ها را در حضور نویسندگان آن دوره مطالعه می‌کنند. در واقع رصدخانه مراغه یک مرکز مهم تالیف کتاب هم به حساب می‌آمده.  در آن زمان دانشمندان دغدغه معیشتی نداشتند و تمام وقت خود را صرف پژوهش و تحقیق می‌کردند، به همین دلیل این مرکز علمی در زمان حیات خود مرکز مهمی به شمار می‌آمد.
 
مولف دایره‌های مینایی گفت: برخلاف تصور عموم رصدخانه مراغه در زمان حیات خواجه نصیر‌الدین طوسی فعالیت رصدی محدودی داشته است و بیشتر یک مرکز پژوهشی بود تا یک رصدخانه. رصدهایی که انجام می‌شد بعد از خواجه نصیرالدین طوسی بوده افرادی چون محی‌الدین مغربی به طور تخصصی فعالیت رصدی داشتند و یافته‌های خود را ارائه می‌دادند. پس از این دوران رصدخانه مراغه به طور کل نابود می‌شود و هیچ فعالیت علمی در آنجا انجام نمی‌شود.  
وی درباره تعریف اصلی رصدخانه خاطرنشان کرد: رصدخانه امروز یعنی گنبدی که دارای یک تلسکوپ است و با آن به کاوش آسمان شب می‌پردازند. در گذشته اصلا معنای این چنینی نداشته چون ابزار پیشرفته‌ای مانند تلسکوپ وجود نداشته است. در آن زمان رصدخانه یک محوطه بازی بود که روی تپه‌ای دایر می‌شد و در این محوطه ابزارهایی وجود داشت که برای اندازه گیری زاویه‌های مختلف آسمان تعبیه شده بودند مانند ربع جداری.
 
 
گمینی در پاسخ به این پرسش که در حال حاضر وضعیت رصدخانه های فعلی ایران چگونه است؟ گفت:  برخی دانشگاه‌های ایران رصدخانه‌های فعالی داشتند زنجان که در حال حاضر فعالیت جدی در این زمینه ندارند.
 
این مورخ علم گفت: موضوع مهمی که درباره رصدخانه مراغه وجود دارد این است که در این رصدخانه یک مکتبی از نجوم نظری به نام مکتب مراغه به وجود آمد. خواجه نصیر الدین طوسی و قطب الدین شیرازی اصلی‌ترین کسانی بودند که به علم هیات پیشرفت بسیار زیادی دادند. این علم بخشی از نجوم است که هدف آن شناخت کیهان و نظم و ترتیب افلاک  و شکل هندسی ستارگان است. یکی از اتفاقات خوبی که در آن زمان تحت تاثیر رصدخانه مراغه رخ داد؛ عرضه روش‌های غیر بطلمیوسی در حوزه علم نجوم بود، چراکه تا آن زمان روش منجمان روش بطلمیوسی بود.
 
وی افزود: این تحولات در قرن هفتم توسط منجمانی که در مراغه بودند می‌افتد البته لازم به ذکر است که  تمام آثار این دانشمندان در مراغه تالیف نشد و به این دلیل به آن‌ها منجمان مراغه می‌گوییم که روزگاری همه آ‌ن‌ها در مراغه گرد یکدیگر جمع بودند و تاثیر بسیاری بر روند علم داشتند.
 
گمینی یادآور شد: در حال حاضر برخی نویسندگان در سراسر دنیا در کتاب‌های تاریخ علم و تاریخ نجوم به ویژه تاریخ علم در اسلام و ایران، نام رصدخانه مراغه را به عنوان یک مرکز علمی می‌آورند. در کل هرکسی که درباره تاریخ نجوم ایران و اسلام کتابی می‌نویسند نام رصدخانه مراغه آورده می‌شود. این رصدخانه بر تیکوبراهه نجم دانمارکی هم تاثیرگذار بوده که در سراسر دنیا به این نقش رصدخانه اشاره کرده‌اند.
 
وی در پاسخ به این پرسش که در حال حاضر در ایران تجهیزات رصدی از چه کیفیتی برخوردار است، تاکید کرد: در سال‌های اخیر قرار بود که یک رصدخانه ملی در ایران تاسیس شود که مکان آن به لحاظ جغرافیایی انتخاب شده است حتی آینه تلسکوپ هم خریداری شده است اما به علت مشکلات اقتصادی فعلا مسکوت مانده است. اگر رصدخانه ملی ایران راه بیفتد می‌تواند با رصدخانه‌های مهمی که این بخش از آسمان را پوشش می دهند داده‌های قابل توجهی اراده دهند و افراد زیادی را از سراسر دنیا به اینجا بکشاند.