خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم- مرتضی بهرامی خشنودی: مدّتی است که جهان، درگیر بیماری فراگیر کرونا است؛ امّا این، نه اوّلین بلای همگانی است و نه آخرین خواهد بود. بلاهای طبیعی و بیماری‌های فراگیر، از دیر باز در میان بشر بوده و از برخی آیات قرآن کریم ـ به ویژه آیه 155 بقره ـ استفاده می‌شود که وجود اینگونه حوادث، از سنّت‌های الهی برای امتحان بشر است. در تاریخ، موارد متعدّدی از بلاها و بیماری‌های فراگیر به ثبت رسیده و حتّی برخی دست به تألیف کتاب مستقل در این باره زده‌اند، مانند هشام بن محمد بن سائب کلبی که کتاب «الطاعون فی العرب» را نوشت.

به این مسائل از زوایای مختلفی می‌توان نگریست؛ هم از جهت علوم تجربی و شناخت علل و عوامل مادّی آن‌ها، و هم از جهت معنوی و معرفتی و جهات دیگر؛ چنان‌که در سیره اهل بیت (علیهم السلام) نیز، به اسباب مادّی و معنوی، هر دو توجّه شده است. آنچه درباره لزوم درمان و پیشگیری و مانند اینها از اهل بیت (ع) نقل شده، در واقع ارشاد به حکم عقل است و البته در جای خود باید به آنها پرداخت. امّا هدف این نوشته، توجه دادن به نگاه معرفتی اهل بیت (علیهم السلام) به بیماری‌های فراگیر و دیگر بلاهای همگانی است.

اساساً از نگاه اهل بیت (علیهم السلام)، هم درد از خدا است و هم درمان و طبیب حقیقی فقط خدا است و امّا پزشک، یاری مهربان برای بیمار است. پس پزشک ـ و تبع، همه دیگر عوامل مادّیِ درمان ـ را باید سبب و وسیله درمان شمرد. نقل شده است که یکی از اصحاب رسول خدا (ص) مجروح شد و آن حضرت دستور داد برایش طبیب خبر کنند. اطرافیان پرسیدند: «یا رسول الله! مگر طبیب سودی می‌رساند؟». رسول خدا فرمود: «مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ دَاءٍ إِلَّا أَنْزَلَ لَهُ شِفَاءً؛ خداوند هیچ بیماری نفرستاده مگر این‌که برای آن شفایی نیز فرستاده است» و نیز فرمود: «تَدَاوَوْا فَإِنَّ الَّذِي أَنْزَلَ الدَّاءَ أَنْزَلَ الدَّوَاء؛ خود را درمان کنید؛ زیرا همان کسی که درد را فرو فرستاده، درمان را نیز فرو فرستاده است». 

اساساً از نگاه معرفتی، بلاها و مصائب، یکی از ابزارهای تربیت و هدایت بندگان شمرده می‌شود و بر اساس آموزه‌های پیامبر و اهل بیت ایشان (علیهم السلام)، یکی از اسباب خداوند برای هشدار دادن به بندگان، گرفتاری و بلا است. امام جعفر صادق (علیه السلام) در گفت‌وگوی مفصلی که با یکی از یاران خود به نام مفضّل انجام داده است، بعد از اشاره به برخی بیماری‌های فراگیر و بلاهای عمومی، می‌فرماید: «…اما چرا آفت‌هایی که گفتیم ـ مانند وبا، ملخ و شبیه آن دو ـ استمرار ندارد، به طوری که هر چه در عالم هست نابود گردد؟! این‌ها گاهی اتّفاق می‌افتد و پس از مدّتی تمام می‌شود. آیا نمی‌بینی که جهان از چنان حوادث بزرگی که بُروزش سبب انهدام آن می‌شود، در امان داشته می‌شود؟‌ و فقط گاهی با این آفات جزیی متأثر می‌شود تا مردم تأدیب شوند و استوار گردند، و پس از آن نیز استمرار ندارند و در هنگام ناامیدیِ مردم بر طرف می‌شوند؛ پدید آمدنشان برای مردم موعظه و بر طرف شدنشان رحمت است».

به عبارت پایانی دقّت بفرمایید که پدید آمدن این گونه بلاها، برای مردم موعظه و برطرف شدنشان هم رحمت است. و باز از همین زاویه، تأکید شده است که این گونه بیماری‌ها، هم جنبه مثبت دارد و هم جنبه منفی. امروز هم که کشور ما دچار این بحران شده، خردمندان و اهل بینش، آثار مثبت آن را نیز از نظر دور ندارند. اینک قدر عافیت دانسته می‌شود؛ قدر دید و بازدیدها و آزادی در دیدار با بزرگ‌ترها؛ قدر آسایش خیال در خرید مایحتاج بدون دغدغه بیماری؛ قدر مدرسه رفتن دانش‌آموزان؛ قدر حضور در مساجد؛ قدر گرد هم آمدن‌های شورانگیز؛ و قدر بسیاری از نعمت‌هایی که تاکنون داشتیم و از آن‌ها غافل بودیم و تازه به چشم‌مان می‌آید و گویی تازه از خواب بیدار شده‌ایم! آثار این حالت بر محیط زیست هم نکته دیگری است که فعّالان این عرصه به آن توجّه داده‌اند و نیز ابعاد دیگری که به مرور روشن‌تر خواهد شد. تازه این همه، غیر از آثار تربیتی این گونه مصائب، بر روح و جان آدمیان است که خود، بابی است فراخ.

به همین سبب است که در روایتی از امام سجّاد (علیه السلام) ابتلا به بیمارهای فراگیر، به نور خورشید تشبیه شده که هم باعث آزردگی عدّه‌ای می‌شود و هم برکاتی از جهت رویش درختان و… دارد. البتّه به تعبیری، این بلاها برای برخی رحمت است و برای برخی مایه عذاب. محضر امام صادق (عليه السّلام) عرض شد: «از طاعون به ما خبر دهيد». حضرت فرمودند: «اين بيمارى براى قومى عذاب و براى ديگران رحمت است». حاضرين عرض كردند: «چطور ممكن است كه رحمت عذاب هم باشد؟». حضرت فرمودند: «آيا نمى‏دانيد كه آتش و گرماى جهنّم براى كافرين عذاب است ولى در عين حال نگهبانان جهنّم كه با كافرين در جهنّم هستند آتش براى آن‌ها رحمت است».

نیز در نگاه پیامبر (ص) و اهل بیت ایشان (ع)، کوچک و بزرگ بودن بیماری و بلا، تفاوتی ندارد؛ زیرا هر دو از طرف خداوند است و برای خداوند، کوچک و بزرگ ندارد. نقل شده که رسول خدا (ص) هرگاه جوش کوچکی در بدن خود می‌دید، به خدا پناه می‌برد و در برابر خدا به اظهار مسکنت و زاری می‌پرداخت. پس به ایشان گفته می‌شد: «ای رسول خدا! [مگر] چیز مهمّی است؟». می‌فرمود: «اگر خدا بخواهد، چیز کوچک را بزرگ و چیز بزرگ را کوچک خواهد کرد». با این نگاه، قدرت خداوند چه در ایجاد و چه در دفع بیماری‌ها، یکسان است و از این جهت، برای خدا هیچ تفاوتی ندارد؛ چه یک نفر در جامعه بیمار شود و چه افراد بسیاری مبتلا گردند؛ بیماری کوچک باشد یا بزرگ! 

اهل بیت (علیهم السلام) از جهت معنوی و معرفتی، به منشأ پیدایش این گونه بلاها نیز اشاره کرده‌اند. ابان بن عثمان احمر از امام محمّد باقر (ع) روايت كرده است كه رسول خدا (ص) فرمود: «پنج چيز است كه اگر به آن‌ها رسيديد، بايستى به خداى عزّوجلّ پناه ببريد: هر گاه زنا و اعمال منافى با عّفت در ميان قومى پديد بيايد و آشكارا به آن تن در دهند، طاعون‏ و بيماری‌هایی كه در پيشينيان آن‌ها وجود نداشته، در ميان آنان رواج پيدا مى‏كند…».

با توجّه به همین نگاه معرفتی که به عوامل و علل معنوی بلا و بیماری باید توجّه شود، در مسیر درمان نیز باید به درمان‌های معنوی توجه داشت. صدقه دادن، دعا کردن، سپاس‌گزاری و پرهیز از ناشکری و ناشکیبایی، از توصیه‌های معنوی اهل بیت (ع) در برخورد با بیماری‌ها است.

در منابع حدیثی ما، دعاها و نمازهای بسیاری برای هنگام بیماری و دیگر بلاها ذکر شده؛ چنان‌که در بلاهایی مانند زلزله و طوفان نیز نماز آیات و برخی اذکار و ادعیه وارد شده است. نماز استسقا نیز که برای هنگام خشکسالی توصیه شده، معروف است. افزون بر اینها، سعی و تلاش، اندیشه و عبرت، استرجاع (گفتن «انا لله و انا الیه راجعون») و تسلیم در برابر خداوند، از راهکارهای برخورد با عموم مصائب و از جمله بیماری است و حتّی با دعا و صدقه و حمد و سپاس الهی و با صله رحم، می‌توان از بروز بلا پیش‌گیری کرد.  

تذکّر این نکته نیز شایسته است ‌که: توجّه به علل و عوامل مادّی و معنوی، هیچ منافاتی با هم ندارند و باید هر دو را در کنار هم دید. در بیماری‌ها، مراجعه به پزشک و تلاش برای درمان، پرهیز از ابتلا و جلوگیری از گسترش بیماری، از اسباب مادّی مطرح در سیره پیامبر و اهل بیت است، و در کنار آن، دعا و صدقه و استغفار و نماز و... از اسباب معنویِ رهایی از این گونه بلاها. هر نوع ایجاد تقابل میان این دو، ناشی از کژفهمی و یا افراط و تفریط ارزیابی می‌شود.

سخن را با این مژده الهی به پایان می‌بریم که «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً. إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً؛ پس [بدان كه‏] با دشوارى، آسانى است. آرى، با دشوارى، آسانى است‏».