کارشناسان معتقدند؛ در بازار کتاب کودک با آثاری مملو از غلط‌های رایج نوشتاری و ویرایشی مواجه‌ایم که نشان‌دهنده بی‌توجهی نویسنده یا مترجم و حتی ناشر است؛ کتاب‌هایی که به دلیل روان نبودن و ناخوانا بودن محتوا، در مدت زمان کوتاهی کودک را از خواندن منصرف می‌کند؛ کتاب‌هایی به اصطلاح بازاری که فقط رنگ و لعاب دارند و از رموز حرفه‌ای بودن در آن‌ها خبری نیست.
در آثار ترجمه‌ای نیز، مشکلات کم نیستند. ترجمه‌های واژه‌به‌واژه، آشنایی محدود برخی مترجمان و نویسندگان با زبان فارسی و محدودیت دایره لغات آن‌ها هنگام ویرایش یا ترجمه و مباحثی از این قبیل، مباحثی است که در حوزه کتاب‌های کودک و نوجوان، کمتر به آن‌ها توجهی نمی‌شود.
ویرایش فقط اصلاح غلط املایی نیست
در این زمینه فهیمه شانه مترجم و ویراستار با اشاره به انواع مخاطبان کتابها به ایبنا گفت: بازار کتاب کودک و نوجوان دو نوع مخاطب دارد؛ یکی مخاطب عام است که معمولا دانشی درباره اینکه کدام کتاب خوب است، ندارد؛ مگر اینکه از قِبل کتاب‌خوانی‌های متعدد به این نتیجه رسیده باشند که کدام اثر مناسب است. دسته دوم کسانی هستند که مخاطبان جدی کتاب کودک و نوجوان‌اند و فهرست‌های معرفی شده کتاب‌های این حوزه از سوی مروجان کتاب پیگیری می‌شود. مخاطبان این دسته متوجه می‌شوند کدام ناشران و نویسندگان کتاب‌های خوب تولید می‌کنند.
وی ادامه داد: در گروه دوم ما با کودک و نوجوانی با پدر و مادران آگاه‌تر روبه‌رو هستیم که کتاب‌هایی را برای فرزندانشان می‌خوانند که دید آن‌ها به کتاب، فقط جنبه سرگرمی ندارد و کتاب برایشان یک کالای تربیتی است، از کتاب برای پرورش ذهن و رفتار کودک کمک می‌گیرند و آن‌ها را به داستان‌ها وارد می‌کنند تا آموزه‌های مختلف را به آن‌ها آموزش بدهند.
شانه با بیان اینکه معمولا خردسال، کودک و نوجوان از طریق کتاب، یک‌سری مفاهیم ذهنی و رفتارها را متوجه می‌شود، عنوان کرد: در این میان برای والدینی که برای خرید کتاب هزینه می‌کنند، این نکته اهمیت دارد که آثار، زبان خوبی داشته باشند. در کتاب‌های کودک و نوجوان معمولا دو چیز مطرح است؛ نخست تصاویر جذاب و گیرا و بعد از آن متنی که توضیح‌دهنده تصاویر است. این دو باید هم از لحاظ قدرت درک ذهنی کودک متناسب باشد و هم واژگان درست و سالمی داشته باشد.
وی در این زمینه توضیح داد: ما در ویرایش به ساحت واژه، جمله و مفهوم وارد می‌شویم و همه این‌ها دست‌به‌دست هم می‌دهند و در کنار تصاویر متن کلی کتاب را می‌سازند. هرچه سطح کیفی بهتری داشته باشد، کلیت کتاب مقبول‌تر و برای خواننده پذیرفتنی‌تر است.
شانه با بیان اینکه مناسب بودن همه اجزای کتاب بر دوش ویرایش است، گفت: هرکدام از این عناصر از جایگاه تخصصی خودش وارد کتاب می‌شود؛ ولی کسی که نظارت نهایی را می‌کند و باید در همه این موارد دانش داشته باشد تا سره را از ناسره تشخیص دهد و به درست‌ترین متن، واژه و مفهوم قضاوت کند، ویراستار است.
وی با اشاره به ویراستاری کتاب‌های کودک و نوجوان در بازار امروز نشر عنوان کرد: ناشران حرفه‌ای این بایدها و نبایدها را رعایت می‌کنند اما تعداد زیادی از ناشران که در این بخش کار می‌کنند، ویراستار حرفه‌ای و متخصص متون کودک و نوجوان ندارند و به ویرایش در حد درست کردن غلط‌های املایی متن کفایت می‌شود؛ درحالی‌که در متون ترجمه‌ای، مفهوم‌سازی، معادل‌سازی و بومی‌سازی مناسب با سن و درک کودک را نمی‌بینیم.
شانه با بیان اینکه متن ترجمه شده بعضی از کتابها، از نظر تاثیرگذاری بر روی مخاطب با متن کتاب اصلی تفاوت‌هایی دارد، توضیح داد: اگر ویراستار آگاه باشد و به متون کودک و نوجوان، به‌خصوص ویژگی‌های ذهنی و رفتاری کودکان آگاه باشد، می‌تواند متن را تنطیم و متعادل کند. در بعضی کتاب‌های ناشران حرفه‌ای هم می‌بینیم که ویرایش مطلوبی وجود ندارد؛ به خصوص در آثاری که از زبان گفتار در آن‌ها استفاده می‌شود.
به گفته وی، کتاب‌های شعر و ترانه که به زبان گفتار نوشته می‌شوند این مشکل را دارند و در این زمینه ویراستار باید درباره گفتارنویسی و زبان شعر و ترانه معلومات کافی داشته باشد تا بتواند به‌گونه‌ای ترجمه کند که مفهوم به درستی منتقل شود. در نهایت باید گفت که تناسب متن و تصویر و انتخاب واژگان مناسب در بهتر شدن کتاب و استقبال بهتر مخاطب و فروش بهتر کتاب تاثیر دارد.
لزوم هماهنگی متن و تصویر و توجه سرویراستار به آن
یکی از ویژگی‌های کتاب‌های خردسال و کودک این است که تصویر هم جزو متن است و باید علاوه بر هم‌خوانی با متن، ویژگی‌های جذب‌کننده‌ای برای مخاطب داشته باشد. علی بوذری، مدیرعامل انجمن تصویرگران ایران که در حوزه کتاب کودک و نوجوان تجربه دارد، با اشاره به ارتباط ویراستاری، صفحه‌آرایی و گرافیک کتاب گفت: اگر یک سرویراستار به پروسه انتشار کتاب دقت نداشته باشد چنانچه متنی که به لحاظ ویرایش پاکیزه و درست باشد در هنگام صفحه‌آرایی به‌طور ناخواسته دچار تغییراتی شود که معنا و مفهوم را به‌طور کلی تغییر دهد.
وی با توضیح در این زمینه افزود: در برخی موارد بی‌توجهی به متن در هنگام صفحه‌آرایی موجب می‌شود که خوانش متن دچار مشکل شود و بنابراین لازم است یک نفر نمونه‌خوان در مرحله آخر حضور داشته باشد که متن نهایی را بخواند تا از ایرادات احتمالی جلوگیری کند.
بوذری با اشاره به برخی از نمونه‌های اتفاق افتاده در این زمینه عنوان کرد: به عنوان مثال بخشی از متن به شکل ایتالیک آمده باشد تا مفهوم خاصی را منتقل کند یا گاهی در متن شعر داریم که به شیوه خاصی چیدمان شده باشد که وقتی در نرم‌افزارهای طراحی و صفحه‌آرایی منتقل می‌شود، این چیدمان بهم بریزد و خوانش متن را با مشکل روبه‌رو کند.
به گفته وی، گاهی ممکن است متن از جایی قطع شده باشد که مفهوم جمله را تغییر دهد؛ یعنی بخشی از جمله در یک صفحه و بخش دیگر در صفحه بعدی باشد که این موضوع موجب می‌شود خوانش متن را برای کودک و نوجوان مشکل کند.
بوذری با بیان اینکه استفاده از مدیر هنری آگاه یا فردی که وظیفه نمونه‌خوانی کتاب را بعد از صفحه‌آرایی دارد می‌تواند درکاهش مشکلات احتمالی نظارت داشته باشد، گفت: هر یک از این ایرادات در پروسه صفحه‌بندی مشخصا به تصویر بر می‌گردد؛ یعنی وقتی نتوانیم متن را به درستی بخوانیم، ارتباطی که بین متن و تصویر وجود دارد، دچار گسستگی می‌شود و مخاطب نمی‌تواند مفهوم درستی را از کتاب درک کند.
وی یادآور شد: همه این ارکان یعنی متن، ویرایش، تصویرگری، طراحی گرافیک و صفحه‌آرایی مثل یک زنجیر به هم پیوسته هستند و اگر هر یک از این زنجیرها به درستی عمل نکنند خوانش کودکان از کتاب دچار اختلال می‌شود و ارتباطی که بین متن و تصویر وجود دارد دچار مشکل می‌شود.
ناشران باید ویراستاری را جدی بگیرند
مریم جلالی مترجم و ویراستار حوزه کودک و نوجوان آخرین نفری است که به سراغش می‌رویم، چند سال قبل کتاب «نگاشتن و ویراستن (راهنمای ویرایش آثار کودک و نوجوان)» به قلم جلالی منتشر شد. این کتاب که از اولین آثار منتشر شده درباره ویرایش کتاب کودک است، شامل نکات ارزشمند و جالبی درباره بایدها و نبایدهای ویرایش متون کودک و نوجوان دارد.
جلالی با بیان اینکه در سال‌های اخیر به حوزه ویراستاری کتاب‌های کودک و نوجوان توجهاتی شده است، گفت: این توجه عملا از اواسط دهه ۸۰ آغاز شد و از دهه ۹۰ توجه به بحث ویراستاری دقیق‌تر شده است. ناشران حرفه‌ای، ویراستاران باتجربه را بدون در نظر گرفتن سابقه فعالیت، در حوزه کودک و نوجوان به کار گرفتند؛ به‌خصوص در بخش ویراستاری فنی و فکر می‌کردند ویراستاری فنی کافی است.
وی با بیان اینکه ویراستاری محتوایی یک کار اساسی است، ادامه داد: ویراستار باید با دایره دریافت کودکان و نوجوانان آشنا و در این حوزه مخاطب‌شناس باشد. به‌نظر من یکی دو سال است که در این حوزه دقت می‌شود و افرادی را به کار می‌گیرند که تا حدی با کتاب‌های کودک و نوجوان آشنا هستند.
جلالی با بیان اینکه سرویراستاران در هر انتشاراتی هدایت مجموعه را به عهده دارند، عنوان کرد: این فرد هرچه حرفه‌ای‌تر باشند، کار بهتری تحویل می‌دهند و قطعا در حوزه ویراستاری، ملاک برای این شغل، فقط تحصیلات نیست؛ بلکه سال‌های متمادی کار کردن و تجربه داشتن اهمیت دارد.
وی تاکید کرد: برخی ناشران خصوصی در این سال‌ها سرویراستاران حرفه‌ای و توانمندی دارند و به واسطه آن‌ها کتاب‌های خوب و مناسبی تولید می‌کنند. هرچند به نظر من بحث ویراستاری ساختاری با ناشران دولتی آغاز شده است؛ برای اینکه دوست نداشتند کار ضعیف تولید کنند.
جلالی با اشاره به توجه سایر ناشران به بحث ویراستاری توضیح داد: از وقتی که ناشران متوجه شدند در بخش متن تغییرات محسوسی ایجاد شده است، آن‌ها هم به این سمت گام برمی‌دارند و در آثار خود به ویرایش توجه می‌کنند.
وی همچنین درباره برخی کتاب‌های کودک و نوجوان که ویراستاری درستی ندارند، توضیح داد: مقصر این موضوع ناشر است. ما نمی‌توانیم بگوییم نویسنده مقصر است زیرا گاهی نویسنده متن تایپ نشده را به ناشر می‌دهد و معتقدم که وظیفه کنترل متن بعد از خلق به عهده ناشر است. اگر آثار نامناسبی در بازار وجود دارد، ناشر باید پاسخگو باشد.
جلالی با اشاره به سخت‌گیری‌های اداره کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بخش ویراستاری گفت: به تازگی این اداره در بحث ویراستاری حساسیت‌هایی دارد و اگر کتابی به این دفتر برود که ضعیف باشد و رسم‌الخط برابری نداشته باشد، آن را باز می‌گرداند؛ زیرا وقتی ناشر هزینه مادی و معنوی برای بازخوانی و همسان‌سازی نوشتار نمی‌کند، نباید کتاب منتشر شود؛ چراکه حتی پس انتشار مخاطب خود را از دست خواهد داد.
این ویراستار ادامه داد: البته افرادی که در اداره کتاب مشغول کارند محدود هستند و این توقع معقولی نیست که بگوییم ارشاد موظف به غلط‌گیری است؛ هرچند معتقدم که در وزارت ارشاد باید یک ناظر دقیق وجود داشته باشد که متن را به لحاظ ویراستاری کنترل کند. البته به‌دلیل محدودیت نفرات کارشناسان این اداره بعد از مطالعه دو–سه صفحه یک کتاب، زمانی که ایرادات را می‌بیند، برمی‌گرداند و این موضوع طبیعی است.
وی تاکید کرد: ویراستاری یک‌سویه نیست که نویسنده کتابی نوشته و تحویل ناشر داده است، یک ناشر باید ویراستاری داشته باشد که کتاب را بخواند و از چند منظر آن را ویراستاری کند که مهمترین آن‌ها ویراستاری فنی با هدف یک‌دست‌سازی متن است؛ زیرا در بسیاری از موارد رسم‌الخط نویسنده با ناشر متفاوت است و چندگانه نوشتن مخاطب را سردرگم می‌کند.
جلالی با بیان اینکه در این ماجرا عامل اصلی ناشر است، گفت: حتی اگر نویسنده برای تغییر رسم‌الخط مقاومت کند، ناشر باید این موضوع را اجرایی کند و خوب است که ناشر زیر بار این موضوع نرود و کار حرفه‌ای خود را انجام دهد؛ زیرا گاهی این اشتباهات در ذهن کودک و نوجوان هک می‌شود، اما اگر ویراستاری با توجه به آنچه در زبان متداول است رخ ندهد، نتایج منفی به همراه دارد.
وی با اشاره به ضرورت ویراستاری محتوایی کتاب‌های کودک و نوجوان اظهار کرد: در بخش محتوایی، یک ویراستار باید به گروه‌های سنی مختلف اشراف داشته باشد تا در نوشتار دقت کند؛ گروه سنی الف یک و دو نمی‌تواند جمله‌های پیچیده و چندفعلی را درک کند و حتی برای این گروه «نهاد» باید مدام تکرار شود زیرا گاهی حذف نهاد موجب می‌شود مخاطب ما او را گم کند.
ویراستارانی که مهندس کتاب هستند
در پایان باید گفت نقش ویراستار در یک کتاب به مانند نقش مهندسی است که برای تقویت و بهتر ساخته شدن یک ساختمان از نظرات و دیدگاه‌های تجربی و فنی و حرفه‌ای خود استفاده می‌کند؛ فردی که برای بهتر شدن متن داستان یا شعر به نویسنده و مترجم پیشنهادهایی عملی ارائه می‌کند و این نقش در کتاب‌های کودک و نوجوان اهمیت بیشتری دارد.
اگرچه نقش ویراستار در ایران با آنچه در دنیا رایج است، تفاوت‌های زیادی دارد و ویراستار فقط مسئول ویرایش و روان‌سازی محتوا و متن کتابها است اما همین نقش حداقلی هم در بسیاری از موارد توسط ناشران کودک و نوجوان جدی گرفته نمی‌شود و کار در این حوزه برای پرداخت دستمزد پایین به برخی دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی یا مترجم‌های تازه‌کار سپرده می‌شود؛ افرادی که در برخی مواقع جان را از کالبد کلام یک کتاب بیرون می‌کنند، در حالی که ویراستاران اغلب به عنوان نویسندگان دوم هر اثر نقش راهنما و هادی نویسنده و مترجم را ایفا می‌کنند که بدون حضور آن‌ها خواندن آثاری با زبان روان و سلیس برای کودکان سخت و مشکل می‌شود.
نظر شما