به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست نقد و بررسی «فتوت‌نامه‌ها و آئین جوانمردی و پهلوانی از دل آثار کهن» با همکاری موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران و کتابخانه و موزه ملی ملک، جمعه (27 آبان‌ماه) همزمان با آخرین روز سی‌امین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران برگزار شد. در این مراسم دکتر علی زرینی، پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ، نوشاد رکنی، نسخه‌شناس و رییس اطلاعات فرهنگی و فنی در کتابخانه و موزه ملی ملک و پیمان سمندری دبیر این نشست حضور داشتند و در این باره سخن گفتند.
پیمان سمندری، دبیر این نشست در ابتدای مراسم گفت: امیدواریم همه برنامه‌های هفته کتاب سرآغاز اتفاقات خوبی در کشورمان باشد. امروز به نام کتاب، ورزش و جوانمردی نامیده شده است و به همین مناسبت موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک این نشست را برگزار کردند.
وی افزود: فتوت‌نامه‌ها بخش مهمی از منابع ادبی ما هستند که می‌توانیم آنها را دست‌نامه‌های اخلاقی بدانیم که اگر در روزگار کنونی نگاه کاملی به آنها داشته باشیم، همگی از ورزشکاران گرفته تا سیاستمداران و عموم مردم می‌توانیم استفاده‌های زیادی از آنها بکنیم. جای پرداختن به این منابع خالی است و اگر پژوهشگران بیشتری به این موضوع بپردازند، جای کار بیشتری دارد.
در ادامه این نشست علی زرینی، پژوهشگر تاریخ گفت: جای چنین بحثی در هفته کتاب به جا و شایسته است. امیدوارم که به آیین جوانمردی پایبند باشیم و به آن جامه عمل بپوشانیم. ایدئولوژی به صورت خلاصه مجموعه‌ای از باورها و ارزش‌ها است که شخص با توجه به آنها دنیا را تفسیر می‌کند. آیین‌های جوانمردی نیز از باورهای ارزشمند ماست که در آثار ادبی بازتاب داده شده است.
زرینی با بیان اینکه یکی از کارکردهای مهم ادبیات انتقال جهان‌بینی و باورهاست، گفت: به سخنی دیگر آثار ادبی عرصه آثار ایدئولوژی‌هاست. وقتی بررسی می‌کنیم، مفاهیم اساطیری از غنی‌ترین ذخایر یک ملت است که به ویژه جوانمردی را منتقل کرده است.
وی افزود: هر ملتی که بتواند با گذشته خود ارتباط برقرار کند، قطعا موفق‌تر خواهد بود. آیین‌های پهلوانی در آثار فتوت‌نامه‌ها گنجینه‌های گرانبهای ایرانی اسلامی هستند که در قالب اخلاقی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است، پس شناساندن این آیین‌ها می‌تواند راهنمای جوانان این کشور به نیکی و آزادگی باشد و به نوعی فرهنگ‌های مهاجم را در اخلاق به حداقل برساند و از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کند. از سوی دیگر فتوت و جوانمردی اگر در جامعه رواج پیدا کند، در واقع زندگی و روابط انسانی را رنگی از دوستی بخشیدیم.
زرینی صفات عیاری را برشمرد و افزود: جوانمردان پرکار، تودار و کم سخن هستند. رزم‌کاری و دین‌داری را با هم دارند. مرگ را در بستر ننگ می‌دارند. دارای عاطفه پهلوانی نسبت به پهلوانان دیگر هستند. به حفظ پرچم می‌اندیشند. ناموس‌پرست هستند. به دنبال نام نیکو هستند. به آباد داشتن زمین، بخشیدن مال و مهر و دوستی می‌اندیشند.
وی بیان کرد: چنان‌که مبنای شاهنامه در دفاع از خوبی، جنگیدن با شر و پلیدی است. ورود اسلام نیز بسیار نیرومند، کارساز و اثرگذار است. جوانمردان با تاثیرپذیری از اسلام و اتکا به فطرت والای انسانی با ورود اسلام و همبستگی با آموزه‌های دینی به صورت سلسله‌ای به نام فتوت درآمد که دارای مشی مشترک است. بعد از آن با تصوف آمیخته شد که عارفان و صوفیان و کسانی که در فتوت‌نامه‌ها سخن گفته‌اند، فتوت را شاخه‌ای از علم تصوف و خصوصا تصوف عوامانه می‌دانند. در میان اهل تصوف سنخیت آنها با فتوتیان بیشتر بود. جوانمردی و عیاری در این دوره با نمادگونه‌های مذهبی پیوند می‌گیرد که پس از اسلام حضرت علی (ع) را به عنوان سرور فتوت می‌شناسند.
زرینی در ادامه گفت: با تشیع، تصوف و با جایگاه حضرت علی (ع) نمی‌توانیم تعریفی جامع برای جوانمردی و فتوت پیدا کنیم، اما صفاتی را ذکر کرده‌اند که هر کسی با به کار بستن آنها در سلک جوانمردان قرار می‌گیرد.
وی افزود: تاثیر آئین مهری را در ورزش‌هایمان می‌بینیم. حتی کشتی گرفتن را به آن آیین نسبت می‌دهند و زمانی که مهر با خورشید کشتی می‌گیرد و زورآزمایی می‌کند، خورشید را به زمین می‌زند اما با دست راست آن را بلند می‌کند که در کنار هم قرار می‌گیرند که این رسم در کشتی به جای می‌ماند. خورشید بعد از مهر است. در زورخانه‌ها و معابد مهری، مهرابه‌ها در جایی قرار گرفته است که در نزدیک آب انبار بود و شاگردان را در آنجا پاک می‌کردند تا آیین مهری را به آنها آموزش بدهند.
این پژوهشگر آیین و فرهنگ در ادامه گفت: به این دلیل جایگاه امام علی (ع) در بین جوانمردان بالاست، چون او را به عنوان سرور جوانمردان پذیرفته‌اند. با توجه به پژوهش‌هایی که از نهج‌البلاغه انجام دادم، حضرت علی (ع) همه خصلت‌های خوب انسانی و دینی را در نهج‌البلاغه بیان می‌فرماید. فتوت نامی است جامع همه خصلت‌های خوب انسانی. به سخن دیگر جوانمردی را جلوه دین و زینت انسان می‌دانند. مروت از فضیلت‌های دین و آیین است و هر آیینی که فتوت ندارد خیری در آن نیست و در جامعه امروز فتوت نیازی اساسی است.
وی افزود: گروهی خاستگاه این آیین را در ایران باستان می‌دانند و گروهی در پی سرچشمه‌های دینی برای این مفهوم هستند. از نظر لغوی پرثو، پهلو و پهلوی از دری آمده و پهلو سرزمینی در شمال شرقی ایران باستان بوده است که دارای افرادی شجاع، آزاده و نجیب بوده است. پهلوان به کسی گفته می‌شد که دارای قدرت جسمی و روحی و معنوی بالایی بود. جوانمردی و صفت پهلوانی اندیشه و منشی ایرانی است و از نظر پژوهشگرانی که خاستگاه آن را ایران می‌دانند. پهلوان اگر جوانمرد نباشد، پهلوان نیست.
زرینی در ادامه بیان کرد: بین آیین مهر و آیین پهلوانی ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد که بسیار تاثیرگذار بوده است. این آیین پس از اسلام هم کارکرد داشته است. اول در اسب‌سواران در آثار حماسی و پهلوانی عنوان پهلوانان و جوانمردان نمود یافته است. در پهلوانان نیکوکار شاهنامه همچون فریدون، رستم، طوس و... نمود دارد که ایران‌دوستی، شجاعت، سلحشوری و مبارزه با ستم و ستمگری را داشتند. مهر نان و نمک در بین پهلوانان اصل ارزشمندی بود.
وی افزود: از نظر طبقه‌بندی پهلوانان در جایگاه سوم قرار دارند و تاج‌بخش هستند و پادشاه تاج‌دار است که معتقد بودند پادشاه هم باید پهلوان باشد. در واقع در شاهنامه اول قدرت سیاسی است، بعد قدرت دینی موبدان و سپس پهلوانان. پهلوانان در شاهنامه سه ویژگی دارند؛ قدرت جسمی و رزمی، فکری و علمی، روحی و معنوی که به دلیل داشتن دانش و ارزش‌های اخلاقی به پادشاه نزدیک بودند. در اوستا پهلوان را کسی می‌دانند که نیک‌کردار و نیک گفتار است. پهلوان در واقع سرشتی خاکی افلاکی دارد.
.jpg)
در ادامه این نشست نوشاد رکنی، نسخه‌شناس و رییس اطلاعات فرهنگی و فنی در کتابخانه و موزه ملی ملک گفت: بیشتر فتوت‌نامه‌ها به سه زبان فارسی، عربی و ترکی است و سرچشمه تصوف در ایران با ورود اسلام شروع شد که بسیاری از سرچشمه‌ها به هم مربوط است. خانقاه و قلعه نظامی دارای سرچشمه‌های مشترک هستند. همچنین آیین مهر تاثیر زیادی بر آیین مسیح داشته است. از طریق نظامی‌های پیش از اسلام و پس از اسلام بسیاری از اینها وارد اصول فکری و فرهنگی می‌شود که می‌توانیم معادل جوانمردی و فتوت بدانیم.
وی افزود: شوالیه‌ها برای پیوستن به گروه و فرقه خود آداب و مناسکی دارند که بسیار به آیین جوانمردی شباهت دارد و این اصول فکری در ادامه تاثیر گرفتن از شرق است. اساسا مدون شدن و به سامان شدن این اصول اخلاقی را به فتوت‌نامه می‌شناسیم که بخش مهمی از آن را مدیون راوی‌ها، قصه‌گویان و نقال‌ها هستیم که در ضمن قصه‌ها و داستان‌ها این اصول را بیان کردند.
وی افزود: به عنوان مثال یکی از قدیمی‌ترین متون داستان سمک عیار است. بسیاری از این اصول جوانمردی در وصف سمک عیار گفته شده است. هفتاد و دو روش عیاری گفته می‌شود ولی رساله خاص فتوت‌نامه نوشته نشده و از تصوف قابل تفکیک نیست.
رکنی در ادامه گفت: بسیاری از فتوت‌نامه‌ها مثل اصول اخلاقی صوفیان است. بسیاری تعجب می‌کنند که چرا فیلسوفان جزوه‌ای را خلاقانه منتشر کرده‌اند که جایش را به فتوت‌نامه‌ها داده است، دلیل اصلی آن به اصناف برمی‌گردد. هر صنفی فتوت‌نامه مخصوص به خود داشته است به جز محدودی اصناف که داشتن فتوت‌نامه را مذموم می‌دانستند.
وی افزود: عمده ترقی و جهش را از دوره الناصرالدین‌الله می‌بینیم که برخی معتقدند از آن زمان شروع شد اما این گونه نیست و قبل از آن هم فتوت‌نامه داشتیم اما از آن دوره یک حاکم خود را جوانمرد می‌دانست و خواست که این را گسترش بدهد.
این نسخه‌شناس بیان کرد: هر یک از فرقه‌های جوانمردان خود را به یکی از بزرگان مانند حضرت آدم، حضرت ابراهیم و... به عنوان سرسلسله فتوت نسبت داده است. بعدها تا قرن 12 فتوت‌نامه‌ها رواج زیادی پیدا کرد. این گسترش در سفرنامه‌ها و پژوهش‌نامه‌ها مشهود است. از دوره صفویه کم شد زیرا باید قدرت در حکومت متمرکز می‌ماند.
رکنی با بیان اینکه در موزه ملک آثاری از فتوت‌نامه‌ها وجود دارد که اغلب به قرن 8 و 9 مربوط می‌شوند، گفت: فتوت‌نامه سلطانی که توسط محمدجعفر محجوب تصحیح شده و به چاپ رسیده است که این فتوت‌نامه به شماره 3979 در کتابخانه و موزه ملی ملک به ثبت رسیده است. تاریخ نگارش این فتوت‌نامه به دوره بعد از صفویه برمی‌گردد و یکی از جامع‌ترین فتوت‌نامه‌هاست.
وی افزود: دیگری لوح رسم معماری است که این لوح یا زیج معماری فتوت‌نامه‌ای است که اصول فکری معماران را مشخص می‌کند. کتیبه‌های زیادی دور تا دور این لوح نوشته شده است. یکی از ویژگی‌های فتوت‌نامه‌ها این بود که برای هر کاری یک ذکر داشتند و برای تمرکز ذهنی یکسری ذکرها را می‌گفتند که بر اساس لوح مذکور ذکر معماران «یا حی و یا قیوم» بود.
پیمان سمندری، دبیر این نشست در ابتدای مراسم گفت: امیدواریم همه برنامه‌های هفته کتاب سرآغاز اتفاقات خوبی در کشورمان باشد. امروز به نام کتاب، ورزش و جوانمردی نامیده شده است و به همین مناسبت موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک این نشست را برگزار کردند.
وی افزود: فتوت‌نامه‌ها بخش مهمی از منابع ادبی ما هستند که می‌توانیم آنها را دست‌نامه‌های اخلاقی بدانیم که اگر در روزگار کنونی نگاه کاملی به آنها داشته باشیم، همگی از ورزشکاران گرفته تا سیاستمداران و عموم مردم می‌توانیم استفاده‌های زیادی از آنها بکنیم. جای پرداختن به این منابع خالی است و اگر پژوهشگران بیشتری به این موضوع بپردازند، جای کار بیشتری دارد.
در ادامه این نشست علی زرینی، پژوهشگر تاریخ گفت: جای چنین بحثی در هفته کتاب به جا و شایسته است. امیدوارم که به آیین جوانمردی پایبند باشیم و به آن جامه عمل بپوشانیم. ایدئولوژی به صورت خلاصه مجموعه‌ای از باورها و ارزش‌ها است که شخص با توجه به آنها دنیا را تفسیر می‌کند. آیین‌های جوانمردی نیز از باورهای ارزشمند ماست که در آثار ادبی بازتاب داده شده است.
زرینی با بیان اینکه یکی از کارکردهای مهم ادبیات انتقال جهان‌بینی و باورهاست، گفت: به سخنی دیگر آثار ادبی عرصه آثار ایدئولوژی‌هاست. وقتی بررسی می‌کنیم، مفاهیم اساطیری از غنی‌ترین ذخایر یک ملت است که به ویژه جوانمردی را منتقل کرده است.
وی افزود: هر ملتی که بتواند با گذشته خود ارتباط برقرار کند، قطعا موفق‌تر خواهد بود. آیین‌های پهلوانی در آثار فتوت‌نامه‌ها گنجینه‌های گرانبهای ایرانی اسلامی هستند که در قالب اخلاقی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است، پس شناساندن این آیین‌ها می‌تواند راهنمای جوانان این کشور به نیکی و آزادگی باشد و به نوعی فرهنگ‌های مهاجم را در اخلاق به حداقل برساند و از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کند. از سوی دیگر فتوت و جوانمردی اگر در جامعه رواج پیدا کند، در واقع زندگی و روابط انسانی را رنگی از دوستی بخشیدیم.
زرینی صفات عیاری را برشمرد و افزود: جوانمردان پرکار، تودار و کم سخن هستند. رزم‌کاری و دین‌داری را با هم دارند. مرگ را در بستر ننگ می‌دارند. دارای عاطفه پهلوانی نسبت به پهلوانان دیگر هستند. به حفظ پرچم می‌اندیشند. ناموس‌پرست هستند. به دنبال نام نیکو هستند. به آباد داشتن زمین، بخشیدن مال و مهر و دوستی می‌اندیشند.
وی بیان کرد: چنان‌که مبنای شاهنامه در دفاع از خوبی، جنگیدن با شر و پلیدی است. ورود اسلام نیز بسیار نیرومند، کارساز و اثرگذار است. جوانمردان با تاثیرپذیری از اسلام و اتکا به فطرت والای انسانی با ورود اسلام و همبستگی با آموزه‌های دینی به صورت سلسله‌ای به نام فتوت درآمد که دارای مشی مشترک است. بعد از آن با تصوف آمیخته شد که عارفان و صوفیان و کسانی که در فتوت‌نامه‌ها سخن گفته‌اند، فتوت را شاخه‌ای از علم تصوف و خصوصا تصوف عوامانه می‌دانند. در میان اهل تصوف سنخیت آنها با فتوتیان بیشتر بود. جوانمردی و عیاری در این دوره با نمادگونه‌های مذهبی پیوند می‌گیرد که پس از اسلام حضرت علی (ع) را به عنوان سرور فتوت می‌شناسند.
زرینی در ادامه گفت: با تشیع، تصوف و با جایگاه حضرت علی (ع) نمی‌توانیم تعریفی جامع برای جوانمردی و فتوت پیدا کنیم، اما صفاتی را ذکر کرده‌اند که هر کسی با به کار بستن آنها در سلک جوانمردان قرار می‌گیرد.
وی افزود: تاثیر آئین مهری را در ورزش‌هایمان می‌بینیم. حتی کشتی گرفتن را به آن آیین نسبت می‌دهند و زمانی که مهر با خورشید کشتی می‌گیرد و زورآزمایی می‌کند، خورشید را به زمین می‌زند اما با دست راست آن را بلند می‌کند که در کنار هم قرار می‌گیرند که این رسم در کشتی به جای می‌ماند. خورشید بعد از مهر است. در زورخانه‌ها و معابد مهری، مهرابه‌ها در جایی قرار گرفته است که در نزدیک آب انبار بود و شاگردان را در آنجا پاک می‌کردند تا آیین مهری را به آنها آموزش بدهند.
این پژوهشگر آیین و فرهنگ در ادامه گفت: به این دلیل جایگاه امام علی (ع) در بین جوانمردان بالاست، چون او را به عنوان سرور جوانمردان پذیرفته‌اند. با توجه به پژوهش‌هایی که از نهج‌البلاغه انجام دادم، حضرت علی (ع) همه خصلت‌های خوب انسانی و دینی را در نهج‌البلاغه بیان می‌فرماید. فتوت نامی است جامع همه خصلت‌های خوب انسانی. به سخن دیگر جوانمردی را جلوه دین و زینت انسان می‌دانند. مروت از فضیلت‌های دین و آیین است و هر آیینی که فتوت ندارد خیری در آن نیست و در جامعه امروز فتوت نیازی اساسی است.
وی افزود: گروهی خاستگاه این آیین را در ایران باستان می‌دانند و گروهی در پی سرچشمه‌های دینی برای این مفهوم هستند. از نظر لغوی پرثو، پهلو و پهلوی از دری آمده و پهلو سرزمینی در شمال شرقی ایران باستان بوده است که دارای افرادی شجاع، آزاده و نجیب بوده است. پهلوان به کسی گفته می‌شد که دارای قدرت جسمی و روحی و معنوی بالایی بود. جوانمردی و صفت پهلوانی اندیشه و منشی ایرانی است و از نظر پژوهشگرانی که خاستگاه آن را ایران می‌دانند. پهلوان اگر جوانمرد نباشد، پهلوان نیست.
زرینی در ادامه بیان کرد: بین آیین مهر و آیین پهلوانی ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد که بسیار تاثیرگذار بوده است. این آیین پس از اسلام هم کارکرد داشته است. اول در اسب‌سواران در آثار حماسی و پهلوانی عنوان پهلوانان و جوانمردان نمود یافته است. در پهلوانان نیکوکار شاهنامه همچون فریدون، رستم، طوس و... نمود دارد که ایران‌دوستی، شجاعت، سلحشوری و مبارزه با ستم و ستمگری را داشتند. مهر نان و نمک در بین پهلوانان اصل ارزشمندی بود.
وی افزود: از نظر طبقه‌بندی پهلوانان در جایگاه سوم قرار دارند و تاج‌بخش هستند و پادشاه تاج‌دار است که معتقد بودند پادشاه هم باید پهلوان باشد. در واقع در شاهنامه اول قدرت سیاسی است، بعد قدرت دینی موبدان و سپس پهلوانان. پهلوانان در شاهنامه سه ویژگی دارند؛ قدرت جسمی و رزمی، فکری و علمی، روحی و معنوی که به دلیل داشتن دانش و ارزش‌های اخلاقی به پادشاه نزدیک بودند. در اوستا پهلوان را کسی می‌دانند که نیک‌کردار و نیک گفتار است. پهلوان در واقع سرشتی خاکی افلاکی دارد.
در ادامه این نشست نوشاد رکنی، نسخه‌شناس و رییس اطلاعات فرهنگی و فنی در کتابخانه و موزه ملی ملک گفت: بیشتر فتوت‌نامه‌ها به سه زبان فارسی، عربی و ترکی است و سرچشمه تصوف در ایران با ورود اسلام شروع شد که بسیاری از سرچشمه‌ها به هم مربوط است. خانقاه و قلعه نظامی دارای سرچشمه‌های مشترک هستند. همچنین آیین مهر تاثیر زیادی بر آیین مسیح داشته است. از طریق نظامی‌های پیش از اسلام و پس از اسلام بسیاری از اینها وارد اصول فکری و فرهنگی می‌شود که می‌توانیم معادل جوانمردی و فتوت بدانیم.
وی افزود: شوالیه‌ها برای پیوستن به گروه و فرقه خود آداب و مناسکی دارند که بسیار به آیین جوانمردی شباهت دارد و این اصول فکری در ادامه تاثیر گرفتن از شرق است. اساسا مدون شدن و به سامان شدن این اصول اخلاقی را به فتوت‌نامه می‌شناسیم که بخش مهمی از آن را مدیون راوی‌ها، قصه‌گویان و نقال‌ها هستیم که در ضمن قصه‌ها و داستان‌ها این اصول را بیان کردند.
وی افزود: به عنوان مثال یکی از قدیمی‌ترین متون داستان سمک عیار است. بسیاری از این اصول جوانمردی در وصف سمک عیار گفته شده است. هفتاد و دو روش عیاری گفته می‌شود ولی رساله خاص فتوت‌نامه نوشته نشده و از تصوف قابل تفکیک نیست.
رکنی در ادامه گفت: بسیاری از فتوت‌نامه‌ها مثل اصول اخلاقی صوفیان است. بسیاری تعجب می‌کنند که چرا فیلسوفان جزوه‌ای را خلاقانه منتشر کرده‌اند که جایش را به فتوت‌نامه‌ها داده است، دلیل اصلی آن به اصناف برمی‌گردد. هر صنفی فتوت‌نامه مخصوص به خود داشته است به جز محدودی اصناف که داشتن فتوت‌نامه را مذموم می‌دانستند.
وی افزود: عمده ترقی و جهش را از دوره الناصرالدین‌الله می‌بینیم که برخی معتقدند از آن زمان شروع شد اما این گونه نیست و قبل از آن هم فتوت‌نامه داشتیم اما از آن دوره یک حاکم خود را جوانمرد می‌دانست و خواست که این را گسترش بدهد.
این نسخه‌شناس بیان کرد: هر یک از فرقه‌های جوانمردان خود را به یکی از بزرگان مانند حضرت آدم، حضرت ابراهیم و... به عنوان سرسلسله فتوت نسبت داده است. بعدها تا قرن 12 فتوت‌نامه‌ها رواج زیادی پیدا کرد. این گسترش در سفرنامه‌ها و پژوهش‌نامه‌ها مشهود است. از دوره صفویه کم شد زیرا باید قدرت در حکومت متمرکز می‌ماند.
رکنی با بیان اینکه در موزه ملک آثاری از فتوت‌نامه‌ها وجود دارد که اغلب به قرن 8 و 9 مربوط می‌شوند، گفت: فتوت‌نامه سلطانی که توسط محمدجعفر محجوب تصحیح شده و به چاپ رسیده است که این فتوت‌نامه به شماره 3979 در کتابخانه و موزه ملی ملک به ثبت رسیده است. تاریخ نگارش این فتوت‌نامه به دوره بعد از صفویه برمی‌گردد و یکی از جامع‌ترین فتوت‌نامه‌هاست.
وی افزود: دیگری لوح رسم معماری است که این لوح یا زیج معماری فتوت‌نامه‌ای است که اصول فکری معماران را مشخص می‌کند. کتیبه‌های زیادی دور تا دور این لوح نوشته شده است. یکی از ویژگی‌های فتوت‌نامه‌ها این بود که برای هر کاری یک ذکر داشتند و برای تمرکز ذهنی یکسری ذکرها را می‌گفتند که بر اساس لوح مذکور ذکر معماران «یا حی و یا قیوم» بود.
نظر شما