ترازمندی و فرازمندی شعر موعود امروز را نمی‌توانیم با دیروز مقایسه کنیم
محمدرضا سنگری در بخش ابتدایی نشست درباره تاریخچه شعر انتظار و مراحل رشد آن گفت: شعر انتظار عنوان‌های متعددی دارد مانند شعر موعود یا شعر مهدوی. مسئله موعود، انتظار و آخرالزمان در زیست انسانی دیرپاست و در گذشته و امروز بشر وجود داشته است. فیلم‌های بسیاری در باب آخرالزمان ساخته شده است؛ اما در اندیشه‌های غیرشیعی پایان جهان هولناک، مبهم و تاریک است و این‌طور نشان داده می‌شود؛ ولی در فرهنگ شیعی پایان آن، امیدبخش، زیبا و شیرین است و باید مژده آن را به دیگران بدهیم. درباره آخرالزمان روایت‌های بسیاری داریم؛ زیرا مسئله حضرت مهدی (عج) و منجی فقط متعلق به شیعه متعلق نیست. اهل سنت هم منتظر ظهور منجی هستند ولی شکل آن متفاوت است و در فرهنگ ادیان مختلف مثل مسیحیت و یهودیت و بوداییسم و غیره این این مسئله وجود دارد. در حوزه ادبیات ما چه نثر و چه نظم دغدغه موعود وجود داشته است. در بین شاعران گذشته، شاعری نبوده است که به مسئله حضرت مهدی نپرداخته باشد. عطار نیشابوری در قرن هفتم نشان می‌دهد که در جست‌وجوی حضرت مهدی (عج) است.
«صد هزاران اولیا روی زمین
از خدا خواهند مهدی را یقین»
سنگری درباره عناصر اصلی شعر انتظار بیان کرد: به سبب اینکه ادبیات ما گره‌خوردگی نزدیکی با روایات شیعی پیدا می‌کند، در حوزه شعر، شعر انتظار مطرح و چند عنصر از سازه‌های تفکر شیعی درون سروده‌های مهدوی ظاهر می‌شود. نکته اول همین انتظار است و بی‌تابی برای رؤیت و مشاهده و درک آن زمانی که بیداد و ظلم و ستم پایان می‌پذیرد. وقتی شاعران به تنگنا افتادند صدای مهدی‌خواهی و طلب امام زمان (عج) چهره جدی‌تری به خود می‌گیرد. عنصر دیگری که از آن استفاده می‌شود عناصر رویاروی حضرت مهدی است که بیدادگران و ستمگران از این دسته هستند؛ مانند دجال. دجال چیست؟ آیا شخص است؟ خیر، شاعران ما به خوبی این را فهمیده‌اند که دجال، جریان است نه شخص. دجال تک‌بعدی است، فقط دنیا را می‌بیند و از شرق تا غرب عالم را هم تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
این پژوهشگر حوزه آیینی در اشاره به مرزبندی بین شعر دیروز و امروز و شاخصه‌های متمایزکننده آنها گفت: شکوفایی شعر مهدوی در هیچ دوره‌ای از تاریخ، به اندازه روزگار ما نبوده است. تفاوت اساسی آنها این بوده است که دیروزی‌ها ظهور را دیده‌اند و امروزی‌ها حضور را. این نکته بسیار کلیدی و اساسی است. در سروده‌های گذشته حضرت مهدی، گویی نیست و ظهور می‌کند اما در گفته‌های شاعر امروز، امام حضور دارد و شاعر سعی می‌کند با ایشان گفت‌و‌گویی هم داشته باشد. باید گفت که ترازمندی و فرازمندی شعر موعود امروزمان نمی‌توانیم با شعر دیروز مقایسه کنیم.
وی در این‌باره افزود: در شعر گذشته به فرازهای ادعیه شیعی توجهی نشده یا کم شده است؛ مثل گره‌خوردگی مسئله ظهور با مسئله عاشورا. نکته مهم دیگر این است که در کنار این انتظار، شاعر امروز ناروایی خود را فریاد می‌زند. او دائم در شعر امروز می‌گوید که کوتاهی کرده‌ام و آنی نیستم که تو طلب می‌کنی.
محمدرضا سنگری در بخش پایانی صحبت‌های خود بیان کرد: نسل جوان شاعر امروز ما به موضوع حضرت مهدی (عج) و شعر موعود توجه ویژه دارد و حجم سروده‌های این نسل از نسل‌های پیشین جلو زده است و آفاق تازه‌ای را هم ترسیم می‌کند؛ مثل مشخص کردن نسبت خود با ظهور و حضور منجی که «من کجای قصه ظهور قرار دارم». البته این مسئله در حوزه‌های غیر شعر مثل داستان هم دیده می‌شود. نکته دیگر این است که وقتی نارسایی‌ها و کج‌روایی‌های جامعه در شعر مطرح می‌شود شاعر به نوعی به مسئله ظهور اشاره دارد؛ یعنی نوعی نقد اجتماعی و اعتراض به شعر مهدویت گره می‌خورد و با این معیارها شعر امروز در مقایسه با شعر گذشته متمایز و ممتاز می‌شود؛ چون زمینه‌های دیگری از شعر موعود کشف شده که در شعر دیروز نبوده است.
علی داوودی، شاعر آیینی درباره شعر انتظار در عصر امروز گفت: در مقدمه صحبتم پیوستی می‌زنم به صحبت آقای سنگری و می‌گویم که انتظار ویژگی انسان است؛ چون انسان است که قابلیت رشد و تحول دارد و موعود و معاد برای انسان تدوین شده است و او به رویا و قهرمان نیاز دارد. لذا از کهن‌ترین آثار، تمدن‌ها و ادیان مختلف هم چنین برمی‌آید که مسئله انتظار در آنها وجود داشته است. البته در دین اسلام به واسطه تأکید کتاب مقدس، روایات و آیات مختلف این مسئله گسترش و اندیشه‌اش در جامعه رواج یافته است.
وی افزود: شعر آیینه تمام‌نمای جامعه است. آنچه ما امروز به آن شعر مهدوی می‌گوییم، فرایندی است که مسیر طولانی‌ای را درنوردیده تا حوزه وسیع امروز را پوشش دهد. به روی کار آمدن حکومتی شیعی یک فصل بسیار درخور توجه در حوزه ادبیات آیینی است. ما می‌بینیم که نمونه‌های شعر نوی ایرانی هم پیوندی با مسئله انتظار دارند. معنای انتظار ما را به آن اتفاق تاریخی وصل کرده که بیش از هزار سال از آن گذشته است. ما امروزه با عرصه وسیعی از این مفاهیم و معانی مختلف مواجه‌ایم.
این شاعر آیینی درباره عناصر شعر انتظار معاصر بیان کرد: در نمونه‌های گذشته توجه به وجود مبارک حضرت مهدی (عج) وجود داشت؛ ولی به شکل امروز نبوده یعنی در حد یک نماد اشاره می‌شده است. امروز این حوزه گسترش پیدا کرده است و به مسائل مختلف مثل شخصیت حضرت مهدی (عج) توجه می‌شود. همچنین بررسی شعر گذشته به ما نشان می‌دهد که در چه موقعیت‌هایی توجه به رویکرد موعود گسترش پیدا می‌کرده است: وقتی که بحران وجود داشته و اجتماع با حادثه کلانی درگیر بوده است. ما نوع خاصی از توجه را در بحران‌ها می‌بینیم؛ بنابراین توجه به حضرت در شعر اجتماعی نمود بیشتری داشته است.
وی افزود: امروز مسئله ظهور دیگر آرزو نیست، امری قطعی است و باز شاعر امروز از این مرحله هم فراتر می‌رود و می‌گوید ظهور می‌کنی و کرده‌ای. تو می‌آیی که همه منتظران و ستم‌دیدگان دوباره احیا و همه جهان دور هم جمع شوند. این نگاه در گذشته هم بوده؛ ولی امروز پررنگ‌تر شده و وارد تجربه زیسته شاعر شده است. ظهور دیگر امر انتزاعی نیست؛ بلکه در زندگی مردم جاری است: مثل مسجد جمکران، دعای ندبه و نیمه شعبان. این‌ها عناصر آشنای زندگی امروز ماست که ما را با مسئله موعود پیوند می‌زند.
علی داوودی در بخش پایانی صحبت خود گفت: به واسطه فضای جدیدی که ایجاد شده صمیمیتی به‌وجود آمده است که هر نوع حرفی را می‌توانیم با حضرت بیان کنیم. به نوعی انگار شعر مهدوی با شعر آیینی متفاوت شده؛ یعنی محدودیت‌های شعر آیینی کمتر شده است و شاعر می‌تواند دلتنگی‌ها و حرف‌هایش را آزادانه‌تر بگوید. همچنین شعر مهدوی زبان ساده و امروزی دارد.
نظر شما