خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، صنعت نشر جهانی به دلیل تقاضای فزاینده برای مواد خام و اختلال در زنجیره تأمین با چالش‌های قابل توجهی مواجه است که به نوبه خود دغدغه کمبود کاغذ در سراسر جهان را تشدید کرده است. شرایط دشواری که چاپخانه‌ها و ناشران در سراسر جهان با آن مواجه هستند را می‌توان تا حدی با مشکلات عرصه جهانی توضیح داد.
 
شیوع بیماری کرونا، دست و پنجه نرم کردن ناشران در کنار سایر صنایع با حواشی این ویروس، کاهش و ریزش آمار مخاطبان کتاب، مشکلات اقتصادی و مسائلی از این دست تنها گوشه‌ای از دغدغه اهالی نشر طی سه سال اخیر به شمار می‌آید، دغدغه‌هایی از جنس تأمین مواد اولیه، زنجیره تولید، توزیع و فروش و مباحثی از این قبیل.
 
پوپک فرزانه‌پور، استاد دانشگاه و مدیر انتشارات «طراحان تین» همچنین عضو شورای سیاستگذاری انجمن فرهنگی، هنری زنان ناشر در تحلیل وضعیت ناشران در دنیای امروز. در گفت‌و‌گو با ایبنا با تأکید بر اینکه مشکل گرانی و کمبود کاغذ به یک بحران جهانی تبدیل شده است، به ذکر مثال و نمونه‌هایی از این رویداد در کشورهای مختلف اشاره می‌کند. 
 
وضعیت ناشران را در ایران و سایر کشورها چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به نظر می‌سد دو عامل بیش از عوامل دیگر بحران فعالیت ناشران را تشدید کرده است؛ گزارش اخیر سازمان جهانی مالکیت فکری‌(WIPO)  نشان می‌دهد که در مجموع همه‌گیری ویروس کرونا به‌عنوان عامل اول تأثیرات بسیار متنوعی بر بخش‌های مختلف صنعت نشر جهانی داشته است. در برخی از کشورها، همه‌گیری کرونا فروش ناشران را رونق داده است و قرنطینه موجب افزایش قابل توجه تقاضا دربین مردم شد. با این حال، در کشورهای دیگری، این بیماری همه‌گیر، اثرات منفی قابل توجهی بربخش نشر گذاشت؛ درآمدها را کاهش داد و توجه را به کتاب‌های دیجیتال افزایش داده است. با این وجود، فراتر از این اثرات همه‌گیری، وضعیت دشوار کنونی نیز ریشه در کاهش ظرفیت تولید عمومی چاپ کتاب قبل از کووید دارد.

عامل دوم به واکنش جنگ روسیه و اوکراین مربوط می‌شود. این جنگ، شرایط جدیدی برای تشدید بیشتر بحران پیش روی بازار جهانی کاغذ به‌وجود آورده است. در این واکنش، FSC، شورای نظارت بر جنگل و PEFC، برنامه تأیید گواهینامه جنگل (سازمان‌های غیردولتی که گواهینامه‌های مدیریت جنگل مسئول صادر می‌کنند) تحریم‌هایی را علیه روسیه و بلاروس اعلام کرده‌اند - به این معنی که همه گواهی‌های FSC و PEFC برای چوب از این دو کشور تا اطلاع ثانوی تعلیق شده است. درحالی‌ که تاثیرات مستقیم این تحریم‌ها همچنان قابل مشاهده است، در چنین محیط پرنوسان و نامطمئنی، احتمالاً این تحریم‌ها تأثیر مهم – شاید دردناکی – بر صنعت نشر در جهان خواهد داشت.
 
یعنی کمبود کاغذ به‌‌دلیل دو عاملی که گفتید، ممکن است به یک بحران برای صنعت نشر جهان منجر شود؟
برای پاسخ به این سوال توجه شما را  به گزارشی درباره بحران کاغذ که انجمن بین‌المللی ناشران IPN منتشر کرده است، جلب می‌کنم؛ به گفته برایان اولری، مدیر اجرایی گروه مطالعات صنعت کتاب، «کاهش ظرفیت در چاپ یک روند بلندمدت است. این دیدگاه را پاسکال لنوآر، رئیس کمیته تولید SNE فرانسه تأیید کرده است، او در مصاحبه‌ای توضیح داده که چگونه بحران کاغذ در فرانسه موجب کاهش تولید کاغذ برای کتاب‌ها و مجلات از سوی کارخانه‌های کاغذ است. این بحران موجب شده که استفاده از کاغذ برای نشر، محدود شود و در مقابل فعالیت‌های خود را برای تولید و ساخت مقوا، بسته‌بندی و انواع دیگر موادی که تقاضای بیشتری دارند متمرکز کرده‌اند.

اما هم‌اکنون، این تحول بلندمدت در ظرفیت چاپ با افزایش تقاضا از سوی ناشران مواجه شده است. نکته مهمی که در ارتباط با کمبود مواد خام به‌طور کلی، به چشم می‌خورد این است که نه‌تنها با کمبود عرضه کاغذ مواجه خواهیم شد،
 بلکه از آنجایی که قیمت انرژی نیز در حال افزایش است، قیمت جهانی کاغذ به تبعیت از این مؤلفه همچنان درحال افزایش است و پیش‌بینی می‌شود حداقل تا سال‌های آینده بی‌ثبات باقی بماند؛ بنابراین، شاهد چیزی هستیم که برخی آن را  «طوفان فکری» نامیده‌اند.
 
طبق گفته‌های شما و نظراتی که به آن اشاره کردید، کمبود کاغذ به یک دغدغه جهانی مبدل شده است؛ این طور نیست؟
بله. طبق گزارش‌های منتشر شده مشکل کمبود کاغذ محدود به بخش یا کشوری خاصی نیست، بلکه این مشکل را ناشران در سراسرجهان گزارش کرده‌اند؛ به‌عنوان مثال، در استرالیا، به نظر می‌رسد که قیمت کاغذ ۱۰ تا ۲۰ درصد افزایش یافته و این هزینه چاپ را تا ۱۵ درصد افزایش داده است؛ علاوه بر این، افزایش بی‌ثباتی در هزینه‌های حمل و نقل  که گاهی اوقات ۴ برابر بیشتر از قیمت‌های قبلی است نیز وجود دارد. با توجه به این موضوع، ناشران استرالیایی به‌طور فزاینده‌ای به چاپ داخلی بیشتری روی آورده‌اند که به نوبه خود منجر به شلوغی چاپخانه‌ها در آن کشور شده است.

در همین حال، این وضعیت برای برخی ناشران در اروپا، با اعتصاب مداوم در UPM Kymmene فنلاند، بزرگترین تولیدکننده کاغذ در جهان، تشدید شده است. به گفته بئاتریس کلوز، دبیرکل فدراسیون اروپایی ارتباطات چاپی و دیجیتال Integraf، برخی از چاپخانه‌های اروپایی چشم‌انداز میان‌مدتی درباره تحویل کاغذی که شدیداً به آن نیاز دارند، ندارند، به همین دلیل ممکن است به زودی در معرض مشکلات بزرگی قرار گیرند. ناتوانی در چاپ موجب خسارات اقتصادی زیادی می‌شود.  این شرایط را ناشران در بلژیک، آلمان و بریتانیا نیز تجربه کرده‌اند؛ البته برای ناشران کانادایی و آمریکای شمالی، نیز وضعیت مشابه است.

   
                                            

اما به‌نظر می‌رسد که با همه این اوصاف، بسیاری از خوانندگان با وجود رشد فناوری و انتشار کتاب‌های الکترونیک همچنان به دنبال کتاب کاغذی هستند، آینده این روند را در صنعت نشر جهان چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اگرچه خوانندگان همچنان مشتاق خواندن کتاب هستند اما کمبود کلی کاغذ و بحران جهانی حمل و نقل به این معنی است که ناشران و چاپخانه‌ها قادر به پاسخگویی به تقاضا نیستند، برای مثال در بخش فرانسوی زبان کانادا، این «طوفان فکری» منجر به راه‌حل‌های نوآورانه برای کمک به کاهش اثرات بحران شده است، ایده‌ای مثل ایجاد بانکی از چاپخانه‌هایی از سراسر کبک و کانادا که منابع را تجمیع می‌کند و به‌طور جمعی به ناشران کمک می‌کند تا افزایش قیمت‌ها همچنین کمبود عرضه را کاهش دهند.

البته ناشران در ترکیه نیز این تجربه را داشته‌اند که چگونه بحران ارزی این مشکلات را تشدید می‌کند. در ترکیه افزایش قیمت کاغذ کتاب، همراه با افزایش تقریبا ۸۰ درصدی نرخ ارز و افزایش قیمت ملزومات تولید کتاب، منجر به افزایش حداقل ۲۰۰ درصدی هزینه چاپ کتاب شده است. ناشران برای اینکه بار این هزینه‌های تولید را بر دوش خوانندگان نگذارند بسیار سخت تلاش کرده‌اند – اما اگر به سرعت وضعیت بهبود نیابد، ممکن است مجبور شوند برافزایش قیمت کتاب نظارت کنند، حتی به دفعات سه تاچهار برابر در روز و سال. به گفته کنان کوچاتورک، رئیس انجمن ناشران ترکیه، به همین دلیل، تقریباً همه موسسات انتشاراتی کوچک و متوسط ​​در ترکیه تولید خود را متوقف کرده‌اند، درحالی که مؤسسات بزرگ‌تر به‌طور قابل توجهی تولید خود را کاهش داده‌اند که احتمالا با وقوع زلزله اخیر این مشکلات چندین برابر شده است.
در عین حال باید توجه داشت که علاوه بر ناشران نویسندگان نیز تحت تأثیر منفی وضعیت جاری هستند.

بسیاری از آن‌ها در تلاش برای انتشار آثار خود با نبود قطعیت و فهرست انتظار‌های نامشخص مواجه هستند که آن‌ها را در موقعیت‌های سختی قرار می‌دهد؛ همچنین به‌طور غیرمستقیم آن‌ها را از کار خود به‌عنوان نویسنده بیگانه می‌کند؛ چرخه‌ای مخرب که ضرر قابل توجه‌ای برای صنعت ایجاد می‌کند.
 
و اکنون با این دورنمایی که ارائه دادید، وضعیت در ایران را چگونه می‌بینید؟
اما در ایران این نوسان و تغییر در مشکلات کاغذ، پیچیده‌تر به نظر می‌رسد. همه مشکلات برشمرده شده درباره کمبود کاغذ در ایران هم تأثیرگذار بوده اما عوامل متعدد دیگری نیز در بروز مشکلات و کمبود کاغذ وجود دارد که بسیاری از اهالی صنعت بر آن واقف هستند و اشاره دوباره به آن‌ها تکرار مکررات است. اما اگر بخواهیم اشاره به اصلی‌ترین عامل داشته باشیم، مسئله افزایش بی‌وقفه قیمت کاغذ و درنتیجه بی‌ثباتی قیمت است که نیاز به گروه کارشناسی دارد تا به دور از در نظر گرفتن منافع شخصی به این مهم بپردازند!
 
با این اوصاف و تجربه شما از حوزه نشر، فکر می‌کنید قیمت‌گذاری کتاب چگونه باید باشد؟
علاوه بر کاغذ، قیمت ملزومات تولید کتاب مثل مرکب، چسب صحافی و زینک طی چند هفته اخیر بین ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش داشت که با توجه به این رشد قیمت، حالا دیگر دغدغه ناشران مسئله تولید است، تولیدی که باید قیمت‌گذاری شود. عرف قیمت‌گذاری کتاب در کشور، یک به سه تا یک به چهار است؛ به‌عبارت دیگر قیمت کتاب، سه تا چهار برابر هزینه تولید بوده و سود ناشر و حق پدیدآورنده محدود به یک واحد نسبت به حداکثر چهار واحد است. حال، چه باید کرد تا ضمن حفظ سرمایه ناشر، به اعتماد عمومی نسبت به درج قیمت کتاب لطمه‌ای وارد نشود؟ سؤال سختی که کارشناسی متخصصان حوزه نشر را می‌طلبد. تردیدی نیست که جامعه نشر ایران باید با همفکری و انتقال دانش و تجربیات، راهبردی برای برون‌رفت از مشکلات و معضلات خود پیدا کنند.