سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، طبق اعلام پژوهشکده مطالعات راهبردی، براساس آمار رسمی و ثبت شده، نزدیک به ۶ میلیون و براساس آمار غیررسمی بیش از ۸ میلیون ایرانی خارج از مرزهای کشور، زندگی می‌کنند. جمعیتی از فارسی‌زبان‌ها که بازار مطلوبی برای کتاب‌های ایرانی هستند.
علاوه‌بر این تعداد، برای یزرگی این بازار، باید جمعیت کشورهای فارسی‌زبان تاجیکستان و افغانستان را نیز افزود. با وجود این ظرفیت که به گفته بابک ندرخانی، مدیرمدیر موسسه رهپویان دانش و اندیشه، به‌دلیل مشکل کهنه بازاریابی در نشر ایران، در بحث صادرات چندان موفق نبودیم و البته بازار کتاب افغانستان که سال‌ها جزو بازارهای مطمئن ناشران ایرانی بوده، به‌دلیل مسائل سیاسی دچار رکود شده است.
- درباره بازار بین‌المللی کتاب‌های ایرانی و صادرات کتاب، به‌نظر می‌رسد از حدود یک‌دهه گذشته شاهد افول و از بین رفتن رونق عرضه و فروش این بازار هستیم. به‌عنوان مثال روزگاری از فعالیت بی‌رقیب ایران در بازار کتاب افغانستان صحبت می‌شد یا در منطقه اروپا، کتابفروشان ایرانی از پاسخگویی بهروز به نیاز فارسی زبان‌ها صحبت می‌کردند؛ درحالی‌که خبرهای تعطیلی کتابفروشی‌های کتاب‌های فارسی در این مناطق شنیده می‌شود. چرا؟
وضعیت بازار کتاب ایران در افغانستان، کمی متفاوت است؛ چون متاثر از تغییر حکومت در این کشور بود و به تحریم و [افزایش] قیمت کتاب ارتباط نداشت. بازار کتاب ایران در افغانستان کاملاً مشخص بود، دو بخش داشت، بیشترین حجم به کتاب‌های درسی و کتاب‌های کودک اختصاص داشت و کمی نیز کتاب‌های عمومی مثل رمان.
اما قضیه بازار کتاب ایرانی در اروپا و آمریکا کاملاً متفاوت است؛ و تحریم بزرگترین مانع به حساب می‌آید و اگر تحریم را کنار بگذاریم، مراحل مختلفی برای ورود به بازار وجود دارد؛ ازجمله معرفی محصول که عملاً اتفاق نمی‌افتد، علاوه‌براین نیازهای بازار باید جمع‌آوری شود، درحالی که شناسایی نیاز مخاطبان به اقدام چند سازمان و نهاد محدود شده است.
مسئله دیگر، رشد ۱۰ برابری هزینه انتقال کتاب طی یک‌دهه است؛ به‌عنوان مثال ۶ ماه پیش برای کتاب ۲۰۰ هزار تومانی ۴۵۰ هزار تومان هزینه حمل پرداخت می‌کردیم؛ بنابراین تولیدکننده نیز برای جبران هزینه‌ها مجبور به افزایش قیمت بود در نتیجه بخشی از بازار را کوچک می‌کند.
مسئله مهم‌تر انتقال پول است؛ در شرایط فعلی پرسش اصلی این است که انتقال پول چطور باید انجام شود. در عمل، هیچ مراوده بانکی نداریم و اگر اسمی از ایران در اسناد و مراودات بانکی مطرح شود، خریدار معامله را متوقف می‌کند. گاهی حجم سفارش‌ها، اجازه انتقال پول بین دو شخص، به‌واسطه چند دوست و آشنا را ممکن می‌کند اما اگر حجم سفارش‌ها زیاد باشد، فرآیند انتقال پول دشوار می‌شود؛ در نتیجه موجب ایجاد بازار توسعه‌نیافته‌ای برای بازار کتاب ایران را فراهم کند. با وجود همه این مسائل، امکان فروش کتاب، با سرویس چاپ براساس تقاضا یا POD در سراسر دنیا وجود دارد.
- پیش از ورود به ظرفیت‌های بالقوه pod برای بهبود وضعیت صادرات کتاب ایران، تایید می‌کنید که ظرفیت صادرات کتاب فارسی، با وجود همه مسائل همچنان وجود دارد؟
بله قطعاً وجود دارد. می‌دانیم بسیاری از دانشگاه‌های دنیا کرسی آموزش زبان فارسی دارند؛ بنابراین یک نیاز دانشگاهی برای کتاب فارسی وجود دارد و اینکه منابع کتابخانه‌ای برای دانشجویان اندک است؛ علاوه‌براین نیازهای عمومی وجود دارد.
-به‌نظر می‌رسد نیاز به کتاب‌های نخصصی برای دانشجویان، یک بازار پایدار محسوب می‌شود اما درباره کتاب‌های عمومی شاید نتوان با اطمینان قضاوت کرد. به‌عنوان مثال برخی از کتابفروشان ایرانی مقیم کشورهای اروپایی بر کاهش تمایل خانواده‌های ایرانی برای ثبت‌نام فرزندانشان در مدارس فارسی‌زبان می‌گویند که یکی از نتایج آن از رونق افتادن بازار کتاب‌های فارسی‌زبان است.
بله؛ به‌نظر می‌رسد چندان نمی‌شود به نسل‌های آینده] مقیم خارج از ایران [به‌عنوان مخاطبان کتاب ایرانی حساب باز کرد. یکی از مثال‌های روشن این وضعیت، امارات است. بیش از ۵۰۰ هزار ایرانی در این کشور زندگی می‌کنند. مسئولان کتابفروشی ۸ هزار متری کینوکونیا در این کشور می‌گوید، مدتی کتاب فارسی عرضه کرد اما استقبال نشد و مشتری نداشت. شاید یکی از دلایل فروش نرفتن کتاب فارسی در کشوری مثل امارات که بیش از ۵۰۰ هزارنفر جمعیت دارد، نبود کانال تبلبغ باشد؛ بنابراین کتاب‌ها باید دیده شود و صرف اینکه کتاب‌ها در کتابفروشی وجود داشته باشد، مشتری چطور از متوجه موجودی منابع فارسی مطلع شود.
- بنابراین مسئله در بحث صادرات کتاب ایرانی، کم‌توجهی به مقوله بازاریابی است؟
به‌طور کلی نشر ایران، در مقوله بازاریابی کتاب بسیار ضعیف است؛ البته نمی‌خواهم بگویم نیست اما ناشران انگشت‌شماری، بازاریابی کتاب دارند.
- به‌نظر می‌رسد، درباره صادرات کتاب‌های عمومی ایرانی، نمی‌توان چشم‌انداز روشنی داشت؟
نمی‌توان گفت، وجود ندارد.
- تحلیل شما چیست؟
به بررسی بازار نیاز داریم؛ چه از نظر کتاب‌های موجود و چه از نظر نیازها. به‌عنوان مثال دانشجوی ایرانی دانشگاه‌های خارجی، تمایل دارد، برای تحصیل نسخه فارسی منابع درسی خود را داشته باشد؛ بنابراین نیاز وجود دارد اما مهم، شناسایی نیاز است. درباره کتاب‌های عمومی نیز امکان فروش رایت بعد از عرضه فراهم می‌شود. یکی از موانع بزرگ این است که ۹۰ درصد کتاب‌های ترجمه در ایران، بدون حق رایت منتشر شده، در نتیجه امکان عرضه آنها در کشورهای دیگر وجود ندارد.
- پیش‌تر به امکان POD اشاره کردید. به‌نظر می‌رسد سرویس چاپ براساس تقاضا را به‌عنوان یک راهکار برای تقویت جریان صادرات کتاب ایرانی می‌دانید. این طور نیست؟
راهکاری که اگر شرایط عادی باشد، عملی خواهد شد. با استفاده از سرویس چاپ براساس تقاضا، به‌جای ارسال فیزیکی کتاب و مسائل انبارداری ]در خارج از کشور [چاپ کتاب به شرکت‌های فعال در زمینه POD سفارش داده می‌شود. فرآیند قیمت‌گذاری و عرضه نیز برعهده این شرکت‌ها است. معروف‌ترین شرکت‌ها در زمینه این سرویس، اینگرام است. بنابراین POD گزینه بسیار خوبی است اما اگر ایران چنین تقاضایی را مطرح کند، با پاسخ منفی روبه‌رو خواهد شد.
اینگرام بزرگترین توزیع‌کننده کتاب دنیا است، کتاب کاغذی و الکترونیکی را منتشر و عرضه می‌کند و برای افزایش سرعت فعالیت، در شارجه، شعبه تاسیس کرده است. در ایران نیز چند شرکت در زمینه چاپ براساس تقاضا، فعال هستند اما می‌دانیم تفاوت با شرکت‌های بین‌المللی از زمین تا آسمان است. موضوع مهم در ارائه خدمات سرویس چاپ براساس تقاضا ازسوی شرکت‌های ایرانی، اعتمادسازی است؛ با توجه به اینکه قانون از نظر حفاظت از نسخه‌های کتاب از ناشر حمایت نمی‌کند، بسیاری از تولیدکنندگان کتاب، برای استفاده از سرویس چاپ براساس تقاضا، اقدام نمی‌کنند. مسئله دیگر، وجود نسخه‌های متعدد از یک عنوان کتاب است که فضای بازاریابی را دچار اشکال می‌کند؛ مسئله‌ای که مانع از جلب اعتماد ناشران برای استفاده از سرویس POD می‌شود.
- با وجود مسائل و چالش‌های مختلف، امکان احیا صادرات کتاب ایران در شرایط فعلی وجود دارد؟
خیلی بعید می‌دانم. باید به کتاب فیزیکی تمرکز کنیم که هزینه حمل آن بسیار زیاد است؛ علاوه‌براین دردسرهای ناشی از تحریم‌ها، مانع می‌شود تا کتابفروش ریسک کند.
- می‌فرمایید احیا جریان صادرات کتاب از ایران، خیلی بعید است؛ درحالی که در همین شرایط برخی فعالان صادرات کتاب ایران از عرضه کتاب‌های فارسی حتی به استرالیا صحبت می‌کنند. آیا ارسال کتاب با توجه به بُعد مسافت زیاد ایران به کشوری مثل استرالیا، صرفاً براساس وجود ارتباطات محقق می‌شود یا عوامل دیگری موثر بوده است؟
صادرات کتاب ایرانی، انجام می‌شود؛ حتی صادرات برخی مجموعه‌های انتشاراتی به کشورهای مختلف مثل استرالیا و آلمان، تا خردادماه سال جاری، ثبت شده اما توجه داشته باشیم که مداوم نیست.
- به‌عبارت دیگر جریان نیست و مقطعی است.
بله؛ یعنی ناشر هربار با مشکلی روبه‌رو است؛ مسائلی مانند حجم و وزن کتاب‌ها یا خدمات پستی؛ علاوه‌براین و مهم‌تر از همه هزینه حمل بار خیلی گران است. در مجموع چشم‌انداز مثبتی از صادرات کتاب ایران نمی‌بینم.
