خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- آیتالله حاج میرزا خلیل کمرهای از چهره های علمی‌ـ‌مذهبی دهه 20 تا 50 ایران است که نقشي قابل‌ملاحظه در شکل‌دهی افکار مذهبی در سطح عمومی داشت. وی به‌خصوص به دلیل آشنایی‌اش با تاریخ اسلام، تبحر در نگارش ساده و همه‌فهم مسائل دینی‌ـ‌اجتماعی، مشارکت در فعاليت‌هاي مطبوعاتی و همچنین داشتن دیدگاه‌های رایج در دهه بیست و سی در باره وحدت اسلامی و تلاش برای تحقّق آنها، شهرتی ويژه دارد.
آنچه در این گزارش، پیش‌روی شما خواهد‌آمد، نگاهی به زندگی و تلاش‌های آیتالله ميرزا خليل کمرهای در حوزه دین، تاریخ و تلاش برای تقریب مذاهب اسلامی است. همچنین فهرست آثار این عالم ایرانی‌ـ‌اسلامی را نیز که با اطلاعات وبگاه «خانه کتاب» و «کتابخانه ملی» جمع‌آوری شده است، در این گزارش خواهيد ديد.
عمری تلاش برای تقریب مذاهب اسلامی
آیتالله خلیل کمرهای درسال ۱۲۷۷ شمسی در دهکده فرنق از توابع شهرستان خمین در بخش کمره متولد شد. از شش سالگی خواندن و نوشتن را نزد عموی خود و سپس در مکتب‌خانه ده فرا گرفت. در حدود دوازده‌سالگی برای ادامه تحصیلات به سوی جاپلق، خمین و سپس خوانسار رهسپارشد و علوم ادبی و مقدمات عربی را نزد ملامحمد خوانساری امینی و سایر استادان فراگرفت. وی در حدود سال ۱۲۹۶ شمسی برای ادامه تحصیلات به مدرسه سپهدار در حوزه علمیه اراک رفت و علوم فقه، اصول، منطق، حکمت، فلسفه و نیز درس خارج را نزد حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و سایر مدرسان آموخت.
کمرهای در سال ۱۲۹۹ شمسی به قم رفت و تا حدود سال ۱۳۱۴ شمسی در حوزه علمیه قم به تحصیل و تعلیم مشغول بود. استادان عمده وی در قم، «حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی» موسس حوزه علمیه قم، «میرزا علی اکبر مدرس یزدی» معروف به «حکیم»، «میر سید علی یثربی کاشانی» و «میرزا جواد ملکی تبریزی» بودند. میرزا خلیل پس از تکمیل تحصیلات، به تدریس سطوح، تفسیر، فلسفه، علوم هیئت قدیم، تشریح الافلاک، هندسه اقلیدسی و خلاصة الحساب شیخ بهایی پرداخت.
از افرادی که در قم در دروس وی شرکت کردند، می‌توان از «سید مرتضی عسکری»، «مرتضی حائری یزدی» و «سید محمود طالقانی» نام برد. علاوه بر این، میرزا خلیل به نظریات فلاسفه قدیم یونان، سقراط، افلاطون و ارسطو و فلسفه ملا صدرا شیرازی و مطالعات تطبیقی آنها علاقه‌مند بود.
در تلاقی سیاست و دیانت
در سال ۱۳۱۴ شمسی در رابطه با مخالفت «حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی» با کشف حجاب اجباری رضا شاه، آيت‌الله کمرهای که رونوشت نسخه‌برداری‌شده تلگرام استادش به رضا شاه را نزد خود داشت در اراک توقیف و شبانه به تهران منتقل و مستقیما تحویل بازداشتگاه شهربانی تهران شد. او پس از ۳۱ روز بازداشت انفرادی با سپردن تعهد و التزام کتبی مبنی بر «عدم خروج از حوزه قضائی تهران» آزاد شد. همچنین در سال ۱۳۲۴ شمسی، اشرف الملوک فخرالدوله، دختر مظفرالدین شاه قاجار از وی دعوت كرد که امام جماعت مسجد فخرالدوله واقع در دروازه شمیران تهران را بپذیرد که مورد قبول او قرار گرفت.
میرزا خلیل کمرهای از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۵۸، هر روز در منزل خود در تهران به تدریس کتب علمی، فلسفی و فقهی برای طلاب علوم دینی در سطوح مختلف مشغول بود. در سالهای ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ نیز در دوره دکتری دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران احادیث وحی را تدریس کرد. از افرادی که در دروس تفسیر قرآن وی شرکت داشتند می‌توان از سید محمود طالقانی، مهدی بازرگان، یدالله سحابی، علی‌اکبر غفاری و نیز زین العابدین رهنما یاد کرد.
میرزا خلیل در غروب روز پنجشنبه ۱۹ مهرماه ۱۳۶۳شمسی پس از دو سال بیماری، در منزل مسکونیش در تهران درگذشت و در قم در جوار آرامگاه فاطمه معصومه بخاک سپرده شد.
در محضر تالیفات
تالیفات میرزا خلیل بر حول چهار محور دعوت اسلام یعنی موسس دعوت (پیامبر)، کتاب دعوت (قرآن)، خانه دعوت (کعبه) و رهبران دعوت (ائمه) نگاشته شده‌است. او به دلیل آشنایی‌اش با تاریخ اسلام، تبحّرش در نگارش عمومی دینی‌ـ‌اجتماعی، مشارکتش در فعاليت‌هاي مطبوعاتی و همچنین داشتن دیدگاه‌های رایج در دهه 20 و 30 درباره وحدت اسلامی و تلاش برای تحقّق آنها، شهرتی خاص دارد. بیشتر آثار وی تاریخی است اما به‌طور کلی، باید آثار او را در زمره آثار دینی‌ـ‌تاریخیِ این دوره به شمار آورد. در زیر به برخی از آثار برجسته او در کنار اسباب نگارش آنها اشاره خواهیم کرد.
• نهج البلاغه یا دائرة‌المعارف علوی
یکی از کارهای علمی کمرهای، کتاب «نهج‌البلاغه یا دائرة‌المعارف علوی» است که در دو جلد با عناوین «آسمان و جهان» و «جنگ» چاپ شده و مؤلف، ضمن آنها به تشریح و توضیح برخی از خطبه‌های نهج‌البلاغه پرداخته است. همچنین، بخشی از مباحث آن مربوط به طبیعت‌شناسی از دیدگاه امام است و بخشی هم مسائل تاریخی را در بر می‌گیرد.
• زهرا (س) در تاریخ
کتاب «علی و ال‍زه‍راء: س‍رچ‍ش‍م‍ه آب حیات» در زمره آثار دینی‌‌ـ‌تاریخی کمرهای قرار دارد که در زمینه‌های مختلف تاریخی و شبه تاریخی درباره حیات حضرت فاطمه زهرا (س)، نگارش یافته است. جلد دوم این کتاب هم با عنوان « ملكه اسلام: شرح خطبه فدكيه و خطبه حضرت زهرا (س) در جمع زنان مدينه» به چاپ رسیده که هم شرحی بر خطبه آن حضرت و هم تحلیلی از وقایع تاریخ صدر اسلام است.
• فرهنگ عاشورا
از علایق دیگر وی، مطالعات مربوط به عاشوراست که سبب‌ساز انتشار سه کتاب در این زمینه شده است. کتاب «عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یکتن» در شرح حال تک تک شهدای کربلا و کتابهای «یک شب و روز عاشورا» و «معجزه تاریخ امام عظیم، حسین بن علی و عنصر امامت» در زمره این بخش از تألیفات کمرهای قرار دارند.
• صحابه‌نگاری
یکی از حجیم‌ترین کارهای کمرهای، کتاب «فتاوی صحابی کبیر: سلمان فارسی» است که ضمن آن، شرح حال مفصلی از سلمان و فتح ایران و مدائن ارائه کرده است .
• حج و تقریب مذاهب
یکی از زمینه‌های علمی مورد توجه آیتالله خلیل کمرهای، نگارش درباره حج، مکه و وحدت اسلامی است که درباره آن نیز چندین کتاب منتشر کرده است. او علاوه بر فعاليت‌هاي علمی، با ایجاد ارتباط با علمای سعودی و حتی مسئولان و در رأس آنها ملک فیصل، تلاش کرده است تا ایده‌های خود را به آنان انتقال دهد و به‌خصوص ذهنیت آنان را نسبت به مذهب تشیع اصلاح بخشد.
میرزا خلیل در این زمینه، فعالیتی مشابه آنچه انجام داد که زمانی توسط «شیخ محمدتقی قمی»، «شیخ شلتوت» و «آیتالله بروجردی» در «دارالتقریب» دنبال می‌شد و در ایران هم برخی نشریات مذهبی مانند نشریه «مسلمین» حاج سراج انصاری و «آیین اسلام» دنبال آن بودند. این بستر فعالی بود که مدت‌ها در ایران حضور داشت و بیش از آن که با عربستان سعودی که آن زمان تازه حرکتش را جدی‌تر کرده و افراطی برخورد می‌کرد، هماهنگ باشد، با مصر و الازهر همکاری و همدلی داشت. میرزا خلیل همچنین دریافت که سعودی‌ها در تلاش‌اند تا راهبری جهان تسنن را در اختیار بگیرند؛ آن هم در شرایطی که افراطي‌گری سعودی‌ها، امکان ایجاد وحدت را دشوار می‌کرد و استخفاف نسبت به شیعیان، همچنان ادامه داشت.
آثاری که از او در اين حوزه منتشر شده‌اند، عبارت‌اند:
«پیام ایران به نجد و حجاز و مصر»، «قبله اسلام، کعبه یا مسجد الحرام»، «بیت‌المقدس و تحوّل قبله»، «آفاق کعبه»، «نهیب پیغمبر (ص) به ملوک و امراء و فقها و علما از خَیف منی»، «کلید امن جهان (شرح خطبه حَجّة الوداع)»، «رساله مناسک و مسائل حج و عمره»، «ندایی از سرزمین بیت‌المقدس»، «اجتماع پیرامون خانه تقدس» و «اسرار حج».
مرحوم کمرهای درسال 1338 خورشیدی، درکنگره «مؤتمر اسلامی» در بیت‌المقدس شرکت کرد و همراه با آیتالله طالقانی راهیِ مصر شد تا با میرزا «محمدتقی قمی»، نماینده «آیتالله بروجردی» در «دارالتقریب» قاهره و نیز شیخ شلتوت دیدار کند. کمرهای، گزارشی کوتاه از این سفر را در کتاب «پیام امیرالمؤمنین به سلاطین اهل قبله» آورده است.
همچنین وي در سال 1342 شمسی کتابی با عنوان «پیام ایران به نجد و حجاز و مصر» به چاپ رساند که به نوعی با افکار ضد غالیگرايي وی که به‌طور معمول به منظور وحدت اسلامی است، ارتباط دارد.
مرحوم کمرهای در سال 1344 شمسی با حضور در مراسم حج، در کنگره‌ای که توسط «رابطة العالم الاسلامی»، پس از ایام حج برگزار شد، شرکت کرد. او پس از بازگشت، جزوه‌ای تحت عنوان «مختصری از کنگره رابطه عالم اسلامی در مکه، ذیحجه 1384» نوشت و شرحی از چگونگی برگزاری آن، کمیسیون‌های فرعی و مصوباتش ارائه کرد. وی همچنین چگونگی مشارکت شیعیان در این محفل را توضیح داد.
کتاب دیگر کمرهای که آن را تحت تأثیر کنگره رابطه عالم اسلامی سال 1344 نوشت «ارض النبوة جسر عظیم و هی جسر العباد للمعبود» به زبان عربی است. به این ترتیب، سعودی‌ها که بنا داشتند تا مرکزیت الازهر را به عربستان منتقل کنند، کعبه و حرمین را به عنوان پل پیروزی مطرح کردند و مرحوم کمرهای هم تلاش کرد تا با استفاده از همین بینش، شیعیان را نیز سهیم در این تلاش‌ها نشان دهد و وحدت اسلامی را تقویت کند. این کتاب مروری است بر پیام‌های نبوی در مقاطع مهم تاریخ اسلام در عصر پیامبر (ص)، پیمان عقبه، بدر و احد. همچنین اشاراتی به وضعیت مصیبت‌بار شیعیان در مراسم حج و نگاه تبعیض‌آمیز سعودی‌ها نسبت به آنها دارد.
مرحوم کمرهای در کتابچه دیگری که در آبان سال 1345 با عنوان «پیام میلاد امیرالمؤمنین (ع) به سلاطین اهل قبله و وحدت کلمه و نقش امم متحده» به چاپ رساند، بار دیگر از فعالیتهای خود در ایجاد وحدت میان مسلمانان و شرکت در کنگره‌های مربوط به حج سخن گفته است. در این کتاب، به عقیده نگارنده، تنها رمز پیروزی، پذیرفتن رهبری امام علی (ع) است که می‌توان در سایه آن، همه امتیازات قومی و نژادی را از میان برد و اتحادی جاودان برقرار کرد.
وی همچنین در سال 1348 شمسی به حج رفت و در آنجا شاهد بود که کتاب «الخطوط العریضه» محب‌الدین خطیب در رد شیعه به وفور توزیع می‌شود. همین مساله بهانه‌ای شد تا او بار دیگر کتاب «آراء ائمة الشیعة فی‌الغلاة» را با توضیحاتی به چاپ برساند. تلاش وی در این رساله آن است تا نشان دهد، ائمه شیعه با غلاة میانه‌ای نداشته و تفکّر و معتقدات آنان را نمی‌پذیرفتند. خطاب وی در این کتاب محب‌الدین خطیب است که میان شیعه امامیه و غلاة خلط کرده و عقاید آنان را به امامیه نسبت داده است. همچنین او از ملک فیصل ابراز شگفتی می‌کند که چگونه اجازه داده که این قبیل اباطیل در ایام حج میان زائران انتشار یابد.
«بیت‌المقدس و تحوّل قبله»، عنوان اثر دیگری از آیتالله کمرهای است که در سال 1353 به چاپ رسید. طرح این بحث به سال‌ها پیش، یعنی سال 1338 شمسی که وی به بیت‌المقدس سفرکرده بود بازمی‌گردد. در ابتدای کتاب و بی‌آن‌که ارتباطی با متن آن داشته باشد، یک نامه و پاسخ وی به آن آمده است که مربوط به چند پرسش طرح شده از سوی مسئول امور غیر مسیحی واتیکان از اوست که میرزا خلیل به آنها پاسخ گفته است. پس از آن، وی بحث را با فضائل بیت‌المقدس در روایات آغاز کرده و در ادامه تاریخ بیت‌المقدس و اقوام ساکن و حاکم بر آن را بیان کرده است. در پایان بخش اول هم باز پاسخ وی به پرسشی از آمریکا درباره نماز به انگلیسی آمده است.
کمرهای بعدها در سال 1356 شمسی، کتاب «قبله اسلام، کعبه یا مسجد الحرام» را منتشر کرد که محتوای آن، علاوه بر مباحث اصلی مورد نظر وی، ارائه گزارشها، تصاویر نامه‌ها، عکس‌ها و اسنادی است که به نوعی با فعالیتهای وی در کنگره‌های مختلف در ارتباط بوده است. برخورد او با وهابیت در این کتاب قدری تندتر از گذشته می‌نماید و وی می‌کوشد به برخی دعاوی آنان در زمینه‌های مختلف پاسخ دهد.
از فتح مکه تا پیام علی (ع)
• سروش مقدس : وادی ایمن مکه و مدینه
مولانا الجلیل الحاج میرزا خلیل کمره ای
• آراء ائمه‌الشیعه‌الامامیه علیهم‌السلام فی‌الغلاه
خلیل الکمره ای، بی‌نا، بی‌تا.
• ارض‌‌ال‍ن‍ب‍وه جسر عظیم و هی ج‍س‍ر‌ال‍ع‍ب‍اد ل‍ل‍م‍ع‍ب‍رد: ق‍ن‍طره ی‍ق‍ی‍م‍ه‍ا ل‍ل‍ع‍ب‍اد
الخلیل الکمره‌ای، حیدری، ، 129 صفحه، بی‌تا.
• بارگاه امامزاده عبدالله (در ری) : ری و جغرافیا و تحولات آن
خلیل کمرهای، بی‌نا، 39 صفحه، بی‌تا، 4 ريال.
• پیام میلاد ام‍ی‍رال‍م‍وم‍ن‍ی‍ن(ع) به سلاطین اهل قبله
خلیل کمرهای، بی‌نا، 100 صفحه، بی‌تا.
• دوازده‍م‍ی‍ن امام (ع‍ل‍ی‍ه‌ال‍س‍لام) و فلسفه غ‍ی‍ب‍ت مهدی
خلیل کمرهای، قز، 124 صفحه، بی‌تا.
• علی و ال‍زه‍را: س‍لام‌ال‍ل‍ه‌ع‍ل‍ی‍ه‍ا س‍رچ‍ش‍م‍ه آب حیات
خلیل کمرهای، بی‌نا، بی‌تا.
• عنصر شجاعت، یا، ف‍داک‍اری هفتاد و دو تن و یکتن
خلیل کمرهای، اسلامیه، بی‌تا، 24 ريال.
• فتح مکه: رساله علمیه ع‍م‍ال دولت
خلیل کمرهای، بی‌نا، 74 صفحه، بی‌تا.
• قبله اسلام: کعبه ، یا، م‍س‍ج‍دال‍ح‍رام
میرزا خلیل کمرهای، بی‌نا، بی‌تا، 250ريال.
• تاج مامون‌الرشید یعنی ترجمه مکتوبی از مامون‌الرشید
میرزا خلیل کمرهای، بی‌نا، 32 صفحه، چاپ اول 1341.
• پ‍ن‍ج رساله در حج: دروس آیتالله کمرهای
خلیل کمرهای، حیدری، 132 صفحه، چاپ اول 1343، 100 ريال.
• يك شب و روز عاشورا
خليل كمره‌اي، موسسه انتشارات اميركبير، 232 صفحه، وزيري، چاپ اول سال 1362، 6600 نسخه، 320 ريال.
• تحف العقول عن آل الرسول (ص)
حسن بن شعبه حراني، مترجم: خليل كمره‌اي، مصحح: علي‌اكبر غفاري، كتابچي، 560 صفحه، وزيري (گالينگور)، چاپ پنجم سال 1373، 3100 نسخه، 6500 ريال.
• ترجمه المراقبات: برنامه كامل عرفاني براي خودسازي
جواد بن شفيع ملكي تبريزي، مترجم: عليرضا خسروي، مترجم: خليل كمره‌اي، انصاري، 546 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ اول سال 1377، 12000 ريال.
• ترجمه المراقبات: برنامه كامل عرفاني براي خودسازي
جواد بن شفيع ملكي تبريزي، مترجم: عليرضا خسروي، مصحح: خليل كمره‌اي، آل علي (ع)، 548 صفحه، رقعي (گالينگور)، چاپ سوم سال 1383، 5000 نسخه، 20000 ريال.
• ترجمه المراقبات: برنامه كامل عرفاني براي خودسازي
جواد بن شفيع ملكي تبريزي، مترجم: عليرضا خسروي، ويرايشگر: صادق حسن‌زاده، مومنين، 544 صفحه، رقعي (گالينگور)، چاپ پنجم سال 1383، 3000 نسخه، 22000 ريال.
• دائرة‌المعارف نهج‌البلاغه: آفرینش آسمان و جهان در نهج‌البلاغه
خلیل کمرهای، بنیاد نهج‌البلاغه، 451 صفحه، چاپ اول 1387، 70000 ريال.
• دائره‌المعارف نهج‌البلاغه آفرينش آسمان و جهان در نهج‌البلاغه
شارح: خليل كمره‌اي، ويراستار: احمد معتمد، به اهتمام محمدرضا دين‌پرور، بنياد نهج‌البلاغه، 454 صفحه، وزيري (شوميز)، چاپ اول سال 1387، 1000 نسخه، 70000 ريال.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: اصحاب حضرت سيدالشهدا (ع)
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر: حسين انصاريان، دارالعرفان، 464 صفحه، جلد 3، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: سيدالشهدا (ع) در دامان نبوت
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 700 صفحه، جلد 7، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: سيدالشهدا (ع)، ايام كودكي
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 574 صفحه، جلد 6، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: سيدالشهدا (ع)، ولادت و مسووليت
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 494 صفحه، جلد 5، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: فهارس
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 328 صفحه، جلد 8، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: مسلم‌بن‌عقيل و اسرار كوفه
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 824 صفحه، جلد 4، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• يك شب و روز عاشورا
خليل كمره‌اي، ويراستار: محسن فيض‌پور، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 390 صفحه، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه، 60000 ريال.
• ملكه اسلام: شرح خطبه فدكيه و خطبه حضرت زهرا (س) در جمع زنان مدينه
خليل كمره‌اي، ويراستار: محمدجواد صابريان و آرش مرداني‌پور، دارالعرفان، 936 صفحه، وزيري (سلفون)، چاپ دوم سال 1393، 1000 نسخه، 350000 ريال.
آنچه در این گزارش، پیش‌روی شما خواهد‌آمد، نگاهی به زندگی و تلاش‌های آیتالله ميرزا خليل کمرهای در حوزه دین، تاریخ و تلاش برای تقریب مذاهب اسلامی است. همچنین فهرست آثار این عالم ایرانی‌ـ‌اسلامی را نیز که با اطلاعات وبگاه «خانه کتاب» و «کتابخانه ملی» جمع‌آوری شده است، در این گزارش خواهيد ديد.
عمری تلاش برای تقریب مذاهب اسلامی
آیتالله خلیل کمرهای درسال ۱۲۷۷ شمسی در دهکده فرنق از توابع شهرستان خمین در بخش کمره متولد شد. از شش سالگی خواندن و نوشتن را نزد عموی خود و سپس در مکتب‌خانه ده فرا گرفت. در حدود دوازده‌سالگی برای ادامه تحصیلات به سوی جاپلق، خمین و سپس خوانسار رهسپارشد و علوم ادبی و مقدمات عربی را نزد ملامحمد خوانساری امینی و سایر استادان فراگرفت. وی در حدود سال ۱۲۹۶ شمسی برای ادامه تحصیلات به مدرسه سپهدار در حوزه علمیه اراک رفت و علوم فقه، اصول، منطق، حکمت، فلسفه و نیز درس خارج را نزد حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و سایر مدرسان آموخت.
کمرهای در سال ۱۲۹۹ شمسی به قم رفت و تا حدود سال ۱۳۱۴ شمسی در حوزه علمیه قم به تحصیل و تعلیم مشغول بود. استادان عمده وی در قم، «حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی» موسس حوزه علمیه قم، «میرزا علی اکبر مدرس یزدی» معروف به «حکیم»، «میر سید علی یثربی کاشانی» و «میرزا جواد ملکی تبریزی» بودند. میرزا خلیل پس از تکمیل تحصیلات، به تدریس سطوح، تفسیر، فلسفه، علوم هیئت قدیم، تشریح الافلاک، هندسه اقلیدسی و خلاصة الحساب شیخ بهایی پرداخت.
از افرادی که در قم در دروس وی شرکت کردند، می‌توان از «سید مرتضی عسکری»، «مرتضی حائری یزدی» و «سید محمود طالقانی» نام برد. علاوه بر این، میرزا خلیل به نظریات فلاسفه قدیم یونان، سقراط، افلاطون و ارسطو و فلسفه ملا صدرا شیرازی و مطالعات تطبیقی آنها علاقه‌مند بود.
در تلاقی سیاست و دیانت
در سال ۱۳۱۴ شمسی در رابطه با مخالفت «حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی» با کشف حجاب اجباری رضا شاه، آيت‌الله کمرهای که رونوشت نسخه‌برداری‌شده تلگرام استادش به رضا شاه را نزد خود داشت در اراک توقیف و شبانه به تهران منتقل و مستقیما تحویل بازداشتگاه شهربانی تهران شد. او پس از ۳۱ روز بازداشت انفرادی با سپردن تعهد و التزام کتبی مبنی بر «عدم خروج از حوزه قضائی تهران» آزاد شد. همچنین در سال ۱۳۲۴ شمسی، اشرف الملوک فخرالدوله، دختر مظفرالدین شاه قاجار از وی دعوت كرد که امام جماعت مسجد فخرالدوله واقع در دروازه شمیران تهران را بپذیرد که مورد قبول او قرار گرفت.
میرزا خلیل کمرهای از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۵۸، هر روز در منزل خود در تهران به تدریس کتب علمی، فلسفی و فقهی برای طلاب علوم دینی در سطوح مختلف مشغول بود. در سالهای ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ نیز در دوره دکتری دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران احادیث وحی را تدریس کرد. از افرادی که در دروس تفسیر قرآن وی شرکت داشتند می‌توان از سید محمود طالقانی، مهدی بازرگان، یدالله سحابی، علی‌اکبر غفاری و نیز زین العابدین رهنما یاد کرد.
میرزا خلیل در غروب روز پنجشنبه ۱۹ مهرماه ۱۳۶۳شمسی پس از دو سال بیماری، در منزل مسکونیش در تهران درگذشت و در قم در جوار آرامگاه فاطمه معصومه بخاک سپرده شد.
در محضر تالیفات
تالیفات میرزا خلیل بر حول چهار محور دعوت اسلام یعنی موسس دعوت (پیامبر)، کتاب دعوت (قرآن)، خانه دعوت (کعبه) و رهبران دعوت (ائمه) نگاشته شده‌است. او به دلیل آشنایی‌اش با تاریخ اسلام، تبحّرش در نگارش عمومی دینی‌ـ‌اجتماعی، مشارکتش در فعاليت‌هاي مطبوعاتی و همچنین داشتن دیدگاه‌های رایج در دهه 20 و 30 درباره وحدت اسلامی و تلاش برای تحقّق آنها، شهرتی خاص دارد. بیشتر آثار وی تاریخی است اما به‌طور کلی، باید آثار او را در زمره آثار دینی‌ـ‌تاریخیِ این دوره به شمار آورد. در زیر به برخی از آثار برجسته او در کنار اسباب نگارش آنها اشاره خواهیم کرد.
• نهج البلاغه یا دائرة‌المعارف علوی
یکی از کارهای علمی کمرهای، کتاب «نهج‌البلاغه یا دائرة‌المعارف علوی» است که در دو جلد با عناوین «آسمان و جهان» و «جنگ» چاپ شده و مؤلف، ضمن آنها به تشریح و توضیح برخی از خطبه‌های نهج‌البلاغه پرداخته است. همچنین، بخشی از مباحث آن مربوط به طبیعت‌شناسی از دیدگاه امام است و بخشی هم مسائل تاریخی را در بر می‌گیرد.
• زهرا (س) در تاریخ
کتاب «علی و ال‍زه‍راء: س‍رچ‍ش‍م‍ه آب حیات» در زمره آثار دینی‌‌ـ‌تاریخی کمرهای قرار دارد که در زمینه‌های مختلف تاریخی و شبه تاریخی درباره حیات حضرت فاطمه زهرا (س)، نگارش یافته است. جلد دوم این کتاب هم با عنوان « ملكه اسلام: شرح خطبه فدكيه و خطبه حضرت زهرا (س) در جمع زنان مدينه» به چاپ رسیده که هم شرحی بر خطبه آن حضرت و هم تحلیلی از وقایع تاریخ صدر اسلام است.
• فرهنگ عاشورا
از علایق دیگر وی، مطالعات مربوط به عاشوراست که سبب‌ساز انتشار سه کتاب در این زمینه شده است. کتاب «عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یکتن» در شرح حال تک تک شهدای کربلا و کتابهای «یک شب و روز عاشورا» و «معجزه تاریخ امام عظیم، حسین بن علی و عنصر امامت» در زمره این بخش از تألیفات کمرهای قرار دارند.
• صحابه‌نگاری
یکی از حجیم‌ترین کارهای کمرهای، کتاب «فتاوی صحابی کبیر: سلمان فارسی» است که ضمن آن، شرح حال مفصلی از سلمان و فتح ایران و مدائن ارائه کرده است .
• حج و تقریب مذاهب
یکی از زمینه‌های علمی مورد توجه آیتالله خلیل کمرهای، نگارش درباره حج، مکه و وحدت اسلامی است که درباره آن نیز چندین کتاب منتشر کرده است. او علاوه بر فعاليت‌هاي علمی، با ایجاد ارتباط با علمای سعودی و حتی مسئولان و در رأس آنها ملک فیصل، تلاش کرده است تا ایده‌های خود را به آنان انتقال دهد و به‌خصوص ذهنیت آنان را نسبت به مذهب تشیع اصلاح بخشد.
میرزا خلیل در این زمینه، فعالیتی مشابه آنچه انجام داد که زمانی توسط «شیخ محمدتقی قمی»، «شیخ شلتوت» و «آیتالله بروجردی» در «دارالتقریب» دنبال می‌شد و در ایران هم برخی نشریات مذهبی مانند نشریه «مسلمین» حاج سراج انصاری و «آیین اسلام» دنبال آن بودند. این بستر فعالی بود که مدت‌ها در ایران حضور داشت و بیش از آن که با عربستان سعودی که آن زمان تازه حرکتش را جدی‌تر کرده و افراطی برخورد می‌کرد، هماهنگ باشد، با مصر و الازهر همکاری و همدلی داشت. میرزا خلیل همچنین دریافت که سعودی‌ها در تلاش‌اند تا راهبری جهان تسنن را در اختیار بگیرند؛ آن هم در شرایطی که افراطي‌گری سعودی‌ها، امکان ایجاد وحدت را دشوار می‌کرد و استخفاف نسبت به شیعیان، همچنان ادامه داشت.
آثاری که از او در اين حوزه منتشر شده‌اند، عبارت‌اند:
«پیام ایران به نجد و حجاز و مصر»، «قبله اسلام، کعبه یا مسجد الحرام»، «بیت‌المقدس و تحوّل قبله»، «آفاق کعبه»، «نهیب پیغمبر (ص) به ملوک و امراء و فقها و علما از خَیف منی»، «کلید امن جهان (شرح خطبه حَجّة الوداع)»، «رساله مناسک و مسائل حج و عمره»، «ندایی از سرزمین بیت‌المقدس»، «اجتماع پیرامون خانه تقدس» و «اسرار حج».
مرحوم کمرهای درسال 1338 خورشیدی، درکنگره «مؤتمر اسلامی» در بیت‌المقدس شرکت کرد و همراه با آیتالله طالقانی راهیِ مصر شد تا با میرزا «محمدتقی قمی»، نماینده «آیتالله بروجردی» در «دارالتقریب» قاهره و نیز شیخ شلتوت دیدار کند. کمرهای، گزارشی کوتاه از این سفر را در کتاب «پیام امیرالمؤمنین به سلاطین اهل قبله» آورده است.
همچنین وي در سال 1342 شمسی کتابی با عنوان «پیام ایران به نجد و حجاز و مصر» به چاپ رساند که به نوعی با افکار ضد غالیگرايي وی که به‌طور معمول به منظور وحدت اسلامی است، ارتباط دارد.
مرحوم کمرهای در سال 1344 شمسی با حضور در مراسم حج، در کنگره‌ای که توسط «رابطة العالم الاسلامی»، پس از ایام حج برگزار شد، شرکت کرد. او پس از بازگشت، جزوه‌ای تحت عنوان «مختصری از کنگره رابطه عالم اسلامی در مکه، ذیحجه 1384» نوشت و شرحی از چگونگی برگزاری آن، کمیسیون‌های فرعی و مصوباتش ارائه کرد. وی همچنین چگونگی مشارکت شیعیان در این محفل را توضیح داد.
کتاب دیگر کمرهای که آن را تحت تأثیر کنگره رابطه عالم اسلامی سال 1344 نوشت «ارض النبوة جسر عظیم و هی جسر العباد للمعبود» به زبان عربی است. به این ترتیب، سعودی‌ها که بنا داشتند تا مرکزیت الازهر را به عربستان منتقل کنند، کعبه و حرمین را به عنوان پل پیروزی مطرح کردند و مرحوم کمرهای هم تلاش کرد تا با استفاده از همین بینش، شیعیان را نیز سهیم در این تلاش‌ها نشان دهد و وحدت اسلامی را تقویت کند. این کتاب مروری است بر پیام‌های نبوی در مقاطع مهم تاریخ اسلام در عصر پیامبر (ص)، پیمان عقبه، بدر و احد. همچنین اشاراتی به وضعیت مصیبت‌بار شیعیان در مراسم حج و نگاه تبعیض‌آمیز سعودی‌ها نسبت به آنها دارد.
مرحوم کمرهای در کتابچه دیگری که در آبان سال 1345 با عنوان «پیام میلاد امیرالمؤمنین (ع) به سلاطین اهل قبله و وحدت کلمه و نقش امم متحده» به چاپ رساند، بار دیگر از فعالیتهای خود در ایجاد وحدت میان مسلمانان و شرکت در کنگره‌های مربوط به حج سخن گفته است. در این کتاب، به عقیده نگارنده، تنها رمز پیروزی، پذیرفتن رهبری امام علی (ع) است که می‌توان در سایه آن، همه امتیازات قومی و نژادی را از میان برد و اتحادی جاودان برقرار کرد.
وی همچنین در سال 1348 شمسی به حج رفت و در آنجا شاهد بود که کتاب «الخطوط العریضه» محب‌الدین خطیب در رد شیعه به وفور توزیع می‌شود. همین مساله بهانه‌ای شد تا او بار دیگر کتاب «آراء ائمة الشیعة فی‌الغلاة» را با توضیحاتی به چاپ برساند. تلاش وی در این رساله آن است تا نشان دهد، ائمه شیعه با غلاة میانه‌ای نداشته و تفکّر و معتقدات آنان را نمی‌پذیرفتند. خطاب وی در این کتاب محب‌الدین خطیب است که میان شیعه امامیه و غلاة خلط کرده و عقاید آنان را به امامیه نسبت داده است. همچنین او از ملک فیصل ابراز شگفتی می‌کند که چگونه اجازه داده که این قبیل اباطیل در ایام حج میان زائران انتشار یابد.
«بیت‌المقدس و تحوّل قبله»، عنوان اثر دیگری از آیتالله کمرهای است که در سال 1353 به چاپ رسید. طرح این بحث به سال‌ها پیش، یعنی سال 1338 شمسی که وی به بیت‌المقدس سفرکرده بود بازمی‌گردد. در ابتدای کتاب و بی‌آن‌که ارتباطی با متن آن داشته باشد، یک نامه و پاسخ وی به آن آمده است که مربوط به چند پرسش طرح شده از سوی مسئول امور غیر مسیحی واتیکان از اوست که میرزا خلیل به آنها پاسخ گفته است. پس از آن، وی بحث را با فضائل بیت‌المقدس در روایات آغاز کرده و در ادامه تاریخ بیت‌المقدس و اقوام ساکن و حاکم بر آن را بیان کرده است. در پایان بخش اول هم باز پاسخ وی به پرسشی از آمریکا درباره نماز به انگلیسی آمده است.
کمرهای بعدها در سال 1356 شمسی، کتاب «قبله اسلام، کعبه یا مسجد الحرام» را منتشر کرد که محتوای آن، علاوه بر مباحث اصلی مورد نظر وی، ارائه گزارشها، تصاویر نامه‌ها، عکس‌ها و اسنادی است که به نوعی با فعالیتهای وی در کنگره‌های مختلف در ارتباط بوده است. برخورد او با وهابیت در این کتاب قدری تندتر از گذشته می‌نماید و وی می‌کوشد به برخی دعاوی آنان در زمینه‌های مختلف پاسخ دهد.
از فتح مکه تا پیام علی (ع)
• سروش مقدس : وادی ایمن مکه و مدینه
مولانا الجلیل الحاج میرزا خلیل کمره ای
• آراء ائمه‌الشیعه‌الامامیه علیهم‌السلام فی‌الغلاه
خلیل الکمره ای، بی‌نا، بی‌تا.
• ارض‌‌ال‍ن‍ب‍وه جسر عظیم و هی ج‍س‍ر‌ال‍ع‍ب‍اد ل‍ل‍م‍ع‍ب‍رد: ق‍ن‍طره ی‍ق‍ی‍م‍ه‍ا ل‍ل‍ع‍ب‍اد
الخلیل الکمره‌ای، حیدری، ، 129 صفحه، بی‌تا.
• بارگاه امامزاده عبدالله (در ری) : ری و جغرافیا و تحولات آن
خلیل کمرهای، بی‌نا، 39 صفحه، بی‌تا، 4 ريال.
• پیام میلاد ام‍ی‍رال‍م‍وم‍ن‍ی‍ن(ع) به سلاطین اهل قبله
خلیل کمرهای، بی‌نا، 100 صفحه، بی‌تا.
• دوازده‍م‍ی‍ن امام (ع‍ل‍ی‍ه‌ال‍س‍لام) و فلسفه غ‍ی‍ب‍ت مهدی
خلیل کمرهای، قز، 124 صفحه، بی‌تا.
• علی و ال‍زه‍را: س‍لام‌ال‍ل‍ه‌ع‍ل‍ی‍ه‍ا س‍رچ‍ش‍م‍ه آب حیات
خلیل کمرهای، بی‌نا، بی‌تا.
• عنصر شجاعت، یا، ف‍داک‍اری هفتاد و دو تن و یکتن
خلیل کمرهای، اسلامیه، بی‌تا، 24 ريال.
• فتح مکه: رساله علمیه ع‍م‍ال دولت
خلیل کمرهای، بی‌نا، 74 صفحه، بی‌تا.
• قبله اسلام: کعبه ، یا، م‍س‍ج‍دال‍ح‍رام
میرزا خلیل کمرهای، بی‌نا، بی‌تا، 250ريال.
• تاج مامون‌الرشید یعنی ترجمه مکتوبی از مامون‌الرشید
میرزا خلیل کمرهای، بی‌نا، 32 صفحه، چاپ اول 1341.
• پ‍ن‍ج رساله در حج: دروس آیتالله کمرهای
خلیل کمرهای، حیدری، 132 صفحه، چاپ اول 1343، 100 ريال.
• يك شب و روز عاشورا
خليل كمره‌اي، موسسه انتشارات اميركبير، 232 صفحه، وزيري، چاپ اول سال 1362، 6600 نسخه، 320 ريال.
• تحف العقول عن آل الرسول (ص)
حسن بن شعبه حراني، مترجم: خليل كمره‌اي، مصحح: علي‌اكبر غفاري، كتابچي، 560 صفحه، وزيري (گالينگور)، چاپ پنجم سال 1373، 3100 نسخه، 6500 ريال.
• ترجمه المراقبات: برنامه كامل عرفاني براي خودسازي
جواد بن شفيع ملكي تبريزي، مترجم: عليرضا خسروي، مترجم: خليل كمره‌اي، انصاري، 546 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ اول سال 1377، 12000 ريال.
• ترجمه المراقبات: برنامه كامل عرفاني براي خودسازي
جواد بن شفيع ملكي تبريزي، مترجم: عليرضا خسروي، مصحح: خليل كمره‌اي، آل علي (ع)، 548 صفحه، رقعي (گالينگور)، چاپ سوم سال 1383، 5000 نسخه، 20000 ريال.
• ترجمه المراقبات: برنامه كامل عرفاني براي خودسازي
جواد بن شفيع ملكي تبريزي، مترجم: عليرضا خسروي، ويرايشگر: صادق حسن‌زاده، مومنين، 544 صفحه، رقعي (گالينگور)، چاپ پنجم سال 1383، 3000 نسخه، 22000 ريال.
• دائرة‌المعارف نهج‌البلاغه: آفرینش آسمان و جهان در نهج‌البلاغه
خلیل کمرهای، بنیاد نهج‌البلاغه، 451 صفحه، چاپ اول 1387، 70000 ريال.
• دائره‌المعارف نهج‌البلاغه آفرينش آسمان و جهان در نهج‌البلاغه
شارح: خليل كمره‌اي، ويراستار: احمد معتمد، به اهتمام محمدرضا دين‌پرور، بنياد نهج‌البلاغه، 454 صفحه، وزيري (شوميز)، چاپ اول سال 1387، 1000 نسخه، 70000 ريال.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: اصحاب حضرت سيدالشهدا (ع)
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر: حسين انصاريان، دارالعرفان، 464 صفحه، جلد 3، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: سيدالشهدا (ع) در دامان نبوت
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 700 صفحه، جلد 7، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: سيدالشهدا (ع)، ايام كودكي
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 574 صفحه، جلد 6، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: سيدالشهدا (ع)، ولادت و مسووليت
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 494 صفحه، جلد 5، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: فهارس
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 328 صفحه، جلد 8، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• عنصر شجاعت يا هفتاد و دو تن و يك تن: مسلم‌بن‌عقيل و اسرار كوفه
ميرزاخليل كمره‌اي، ويراستار: واحد تحقيقات دارالعرفان الشيعي با نظارت هيئت علمي، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 824 صفحه، جلد 4، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه.
• يك شب و روز عاشورا
خليل كمره‌اي، ويراستار: محسن فيض‌پور، زيرنظر حسين انصاريان، دارالعرفان، 390 صفحه، وزيري (سلفون)، چاپ اول سال 1391، 2000 نسخه، 60000 ريال.
• ملكه اسلام: شرح خطبه فدكيه و خطبه حضرت زهرا (س) در جمع زنان مدينه
خليل كمره‌اي، ويراستار: محمدجواد صابريان و آرش مرداني‌پور، دارالعرفان، 936 صفحه، وزيري (سلفون)، چاپ دوم سال 1393، 1000 نسخه، 350000 ريال.
نظر شما