سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): صفحات تاریخ گواهی می‌دهند که علمای شیعه همواره برای عموم مسلمانان راهنمایانی روشن‌گر بوده‌اند و این روشن‌گری همیشه با جهاد مقرون بوده است؛ چه، آنان که پیوسته علم مبارزه با جهل و جور و جبن را در شب‌های سیاه و سرد و هراس‌انگیز استبداد بر دوش داشته‌اند و هرکدام، در اندازه خویش، روشنایی و گرمی بخشیده‌اند و گوشه‌ای از شب را سوزانده‌اند و دل‌هایی را دلیر و چشم‌هایی را بصیر کرده‌اند.
آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی (ره) یکی از مصادیق بارز این عالمان مجاهد بود که در دوران زعامت ۱۵ ساله خویش، توانست با لطف خدا و حمایت مردم، عزت شیعه، عظمت مرجعیت و استقلال روحانیت را در برابر قدرت‌های حاکم زمان، پاس بدارد. به مناسبت دهم فرودین ماه سالروز رحلت او مروری بر زندگی‌نامه و فعالیت‌هایش داشته‌ایم:
آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی در روزهای پایانی ماه صفر سال ۱۲۹۲ ق، در بروجرد دیده به جهان گشود. پدرش، حاج سید علی، عالمی متقی از تبار امام حسن مجتبی (ع) و مادرش از نوادگان علامه مجلسی بود.
سید حسین، از همان اوان کودکی، به تحصیل علم پرداخت. جامع المقدمات، سیوطی، منطق و گلستان سعدی را در مکتب آموخت و سپس در مدرسه نوربخش، نحو، صرف، بدیع، عروض، منطق، فقه و اصول را فراگرفت، آن‌گاه با کسب اجازه از محضر پدر، راهی حوزه علمیه اصفهان شد و با شور و حالی وصف‌ناپذیر در محضر اختران تابناکی، چون سید محمدباقر درچه‌ای، ملا محمد کاشی، میرزا ابوالمعالی کلباسی، سید محمدتقی مدرسی و میرزا جهان‌گیرخان قشقایی به دانش‌اندوزی پرداخت.
در سال ۱۳۱۴ ق، با اصرار پدر به بروجرد بازگشت و ازدواج کرد و پس از اقامتی کوتاه، با خانواده به اصفهان بازگشت. در سال ۱۳۱۹ ق، با رجعتی دوباره به بروجرد، از پدر اجازه سفر به نجف اشرف را گرفت و به همراه برادر کوچکش عازم آن دیار مقدس شد و به مجلس درس استاد بی‌بدیل حوزه نجف، آخوند خراسانی، بار یافت. استاد، خیلی زود به استعداد شگفت وی پی برد و بر همین اساس، بارها در هنگام تدریس، نظر او را پیرامون مطلب مورد بحث، جویا می‌شد. به‌تدریج مرتبه علمی آن عالم فرزانه، بر شاگردان مرحوم آخوند نیز آشکار شد؛ به همین سبب، در پایان هر درس، از وی می‌خواستند تا مباحث مطرح‌شده توسط استاد را برای آنان تشریح کند.
سید بروجردی، در همان زمان، از محضر دیگر استوانه‌های علمی حوزه، مانند شیخ الشریعه اصفهانی و سید محمدکاظم یزدی نیز بهره‌ها برد. در سال ۱۳۲۸ ق، با اصرار پدر به بروجرد بازگشت و با استقبال شکوهمند مردم آن سامان روبه‌رو شد. وی پس از اقامتی کوتاه، آهنگ بازگشت به نجف را کرد، ولی بیماری و مرگ پدر، وی را از سفر بازداشت.
پیام تسلیت آخوند خراسانی که امیدواری برای تجدید دیدار را نیز در بر داشت، آتش اشتیاق سید را برای بازگشت به نجف شعله‌ور ساخت، اما خبر کوچ ناگهانی آن استاد بی‌انباز از سرای سپنج، سید را به اقامت در بروجرد ناگزیر کرد.
پس از رحلت آیت‌الله محمدرضا دزفولی، وظیفه مرجعیت و پاسخ‌گویی به مسائل، بر عهده آیت‌الله بروجردی قرار گرفت. در طول ۳۳ سال اقامت در بروجرد، مرجعیت تقلید عامّه اهالی غرب و جنوب ایران و قسمتی از خراسان و قسمتی از مملکت عراق، با ایشان بود و نوّاب و وکلای ایشان در اغلب بلاد ایران حضور داشتند. وی، در همان زمان، به تدریس خارج اصول و فقه نیز مشغول بودند.
آیت‌الله بروجردی، در چهاردهم محرم ۱۳۶۴ ق، وارد شهر مقدس قم شد. با ورود ایشان، جانی تازه در کالبد حوزه علمیه قم که بر اثر فشارهای مداوم رضاخان، طراوت و شادابی خود را از دست داده بود، دمیده شد.
مکتب فقهی آیت‌الله بروجردی
از ویژگی‌های استاد در زمینه فقه، اهمیت دادن به فتوای فقهای قدیم، مانند حسن بن ابی عقیل عمانی و محمد بن احمد بن جنید اسکافی بود؛ به‌گونه‌ای که افرادی را مأمور جمع‌آوری و چاپ فتاوای آن دو کرده بودند.
وی فقه را به دو بخش اصول متلقات از معصومین (مسائلی که بدون واسطه از معصوم دریافت شده و شرح و بسط زیادی نیافته است) و مشروحات (که شرح همان متلقات توسط علماست)، تقسیم می‌کردند. وی، به فقه اهل سنت نیز توجه بسیاری داشت و می‌فرمود: «قدمای ما مسائل الخلاف را از حفظ داشتند». بر همین مبنا، برای اولین بار، کتاب «الخلاف» شیخ طوسی را همراه مقدمه‌ای مختصر و تعلیق‌های مربوطه چاپ کرد. ایشان، در درس فقه از «اصول عملیه» کمتر بهره می‌برد و بیشترین همتش را صرف دقت در روایات فقهی و مستندات آنها می‌کرد. از دیگر ویژگی‌های درس فقه ایشان، ریشه‌یابی علت اختلاف در مسائل بود. وی، بعد از نقل مسئله، اقوال مختلف را در باره آن تبیین می‌کرد و به دور از تعصب مذهبی، به علت اختلاف نظر ائمه (ع) با فقهای اهل سنت می‌پرداخت. ایشان از پرداختن به تقسیم فروعات تا حد امکان پرهیز می‌کرد، ولی در هنگام ورود به فروعاتی مانند علم اجمالی و لباس مشکوک، مسائل را به‌خوبی تبیین می‌کرد.
وی، از توجه به آرای علمای معاصر غافل نمی‌شد و علاوه بر آن به جنبه تقریبی فقه نیز می‌اندیشید و تأکید می‌کرد که علمای شیعی باید به روایات و مبانی فقهی اهل سنت توجه داشته باشند و علمای اهل سنت نیز باید همین کار را در مورد مبانی فقه شیعه صورت دهند. نتیجه تاکیدات و فعالیت‌های ایشان در این باره، چاپ کتاب «المختصر النافع» توسط وزارت اوقاف مصر، با مقدمه وزیر وقت اوقاف و فتوای معروف شیخ محمود شلتوت، شیخ «جامع الازهر»، مبنی بر جواز عمل به فقه شیعه و بسیاری از آثار مثبت دیگر بود.
مکتب اصولی آیت‌الله بروجردی
آیت‌الله بروجردی، در مباحث اصولی همان روش استادش، مرحوم آخوند خراسانی را پیش گرفته و خلاصه‌گویی و پرهیز از حشو و زوائد را پیشه خود ساخته بود. ایشان، همه آرای مطرح در اصول را بیان نمی‌کرد و معمولاً با اشاره به نظر صاحب کفایه، به بیان نظر خویش می‌پرداخت. استفاده از عبارت‌های ساده و پرهیز از اصطلاح‌پردازی، شیرینی و ملاحت خاصی را به تدریس ۱۷ ساله اصول ایشان بخشیده بود.
وی، موضوع علم اصول را که مورد مناقشه اصولی‌هاست، «الحجة فی الفقه» معرفی می‌کرد، شهرت فتوایی نزد قدما و اصحاب ائمه (ع) را شهرت معتبر می‌دانست و بین اجماع بر بطلان تصویب و اجماع مصطلح فقهی تفاوت قائل بود.
مکتب حدیثی آیت‌الله بروجردی
تحصیل در حوزه اصفهان (که تعادل بین علوم عقلی و نقلی را به شیوه قدما حفظ کرده بود و متخصصین رجال، حدیث، تراجم و دیگر علوم نقلی در آن فعالیت داشتند)، دانسته‌های آیت‌الله بروجردی را در زمینه‌های مزبور فزونی بخشید و علاقه ویژه‌ای را در وی نسبت به علوم یادشده ایجاد کرد.
مطالعه کتابها و منابع مختلف، در مدت اقامت طولانی در بروجرد، پیچ و خم‌های کارهای پیشینیان را در معرض دید آن منتقد خبیر قرار داد و ایشان با بررسی دو کتاب «وسائل الشیعة» و «مستدرک»، مشکلاتی، چون تقطیع احادیث، تکرار بیش از حد آنها و عدم ذکر مستندات را در این دو کتاب تشخیص داد. وی برای حل مشکلات مزبور، با تشکیل یک هیئت علمی قوی به تألیف کتاب «جامع احادیث الشیعة» همت گمارد. ایشان، با روشی منحصربه‌فرد، روایت‌های متعدد یک راوی را در موضوعی خاص، به یک روایت تبدیل می‌کرد و معتقد بود که این تعدد روایت‌ها بر اثر عوامل بیرونی پدید آمده و فقیه باید این امر را تشخیص دهد.
تسلط وی بر حالات راویان و شناسایی طبقات ایشان و تطبیق آنها، فوق‌العاده بود. رساله «الاحادیث المقلوبة و جواباتها» نوشته ایشان، نمونه کاملی برای دستیابی به میزان تسلط وی بر علم رجال و درایه است.
اقدامات آیت‌الله بروجردی
آیت‌الله بروجردی، به جهت موقعیت منحصربه‌فرد و جامعیتی که دارا بودند، اقدامات ارزشمندی را در عرصه‌های مختلف انجام دادند که به برخی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:
۱. رسمیت دادن به شیعه در جهان اسلام
وی از این نکته که شیعه با وجود جمعیت زیاد و دارا بودن قلمرو و حکومت مستقل، چندان در مجامع دیگر و نزد پژوهشگران و دین‌پژوهان شناخته شده و معتبر نیست، رنج می برد و به همین سبب از آغاز زعامت جامعه شیعی، تلاشی هدفمند را برای مطرح کردن مذهب شیعه در سراسر جهان، پی گرفت. مبارزه با تندروی‌ها و تحریف‌ها، آگاهی‌بخشی به گروه‌های مختلف جامعه، ترویج مشی عالمانه به‌جای روحیه عامیانه و دید کلان‌نگر وی باعث شد تا مذهب شیعه جایگاه ویژه‌ای در مراکز علمی به دست آورد. فرستادن نماینده به مصر و برقراری روابط دوستانه با مفتیان بزرگ جامعه «الازهر» مصر در راستای همین امر صورت گرفت و نتیجه آن، فتوای تاریخی مفتی الازهر، شیخ محمود شلتوت، مبنی بر جواز عمل به فقه شیعه بود.
۲. ایجاد تحول در حوزه علمیه
با ورود وی، حوزه علمیه حیاتی دوباره یافت و عظمت گذشته آن تجدید شد. تشکیل کار گروه‌های مختلف در بخش فقه، اصول، رجال و حدیث و نظارت مستمر بر آنها، این مرکز علمی را به یکی از بزرگترین مراکز علوم اسلامی در جهان تبدیل کرد. مجالس درس ایشان، مجتهدان و محققان فراوانی را در جهت تضمین آینده اسلام و علوم اسلامی به جامعه تحویل داد. حوزه که در زمان رضاخان به خمودی گراییده و به حاشیه رانده شده بود، به حدی رشد وتعالی یافت که محمدرضا شاه، علی‌رغم میل باطنی، مجبور به تمکین شد و تا وقتی که آیت‌الله بروجردی در قید حیات بود، جرئت اجرای طرح دیکته شده از سوی غرب (اصلاحات اراضی) را نیافت و از آیت‌الله بروجردی به‌عنوان مانعی بزرگ یاد کرد. انقلاب بزرگ اسلامی نیز در دامن همین حوزه پرورش یافت و شکوفا شد و به رهبری امام خمینی (ره)، یکی از شاگردان برجسته آیت‌الله بروجردی، به انجام رسید.
از امور دیگری که در زمان حیات آیت‌الله و با پی‌گیری‌های او سامان یافت، نیازسنجی تبلیغی و اعزام مبلغان کارآمد به مناطق مختلف بود. خطرات صوفی‌گری و فعالیت‌های شیخیه در رفسنجان و کرمان را با اعزام مبلغان توانمندی چون حاج شیخ مرتضی انصاری و حاج شیخ علی اکبر تربتی و دیگران بی‌اثر کرد.
اعتقاد راسخ به جهان‌شمولی دین اسلام، وی را برانگیخت که مبلغینی توانا و آشنا به زبان و نیازهای زمان را به نقاط مهم جهان بفرستد، مانند فرستادن آیت‌الله میرزا ابو القاسم محمدی گلپایگانی به هامبورگ آلمان و حاج شیخ مهدی حائری به ایالات متحده آمریکا. سفارش ایشان همواره به مبلغینی که اعزام می‌فرمودند این بود که در تمام امور، عزت اسلام و مسلمین را در نظر داشته باشند.
از دیگر اقدامات وی، تأسیس مدارس ابتدایی و راهنمایی در تهران بود که در آنها علوم دینی و جدید باهم آموزش داده می‌شد.
دستور ساخت اماکن مذهبی و فرهنگی در بسیاری از نقاط جهان و شهرهای ایران، از دیگر اقدامات آن مرجع عظیم الشأن بود که برخی از آن مراکز، اکنون نیز منشأ خیرات و برکات بسیار می‌باشند، مانند بنای عظیم مسجد اعظم قم و مسجد باشکوه هامبورگ و…
از دیگر اقدامات فرهنگی آیت‌الله بروجردی در حوزه علمیه، نشر اولین مجله علمی - فرهنگی وابسته به حوزه بود که به ابتکار و با هزینه ایشان انجام گرفت. این ابتکار، چاپ و نشر مجلات دیگری را در پی داشت.
آیت‌الله بروجردی از دیدگاه دیگران
نام آفتاب علم و ادب اسلامی، آیت‌الله بروجردی، همچنان بر تارک دانش‌های اسلامی می‌درخشد و کسی را یارای انکار فضل آن مجتهد وارسته و بی‌نظیر نیست. اندیشمندان بسیاری، اعم از شیعه و سنی در گفتار و کردار بر عظمت مقام علمی و کمالات معنوی آن بزرگوار، تأکید ورزیده‌اند؛ به بخشی از آنها توجه کنید:
مرحوم آخوند خراسانی، استاد وی، در اجازه اجتهادی که برای او صادر کرده، نوشته: «در هر دوره‌ای، جماعتی، دارای همت‌های عالی و بینش‌های والا و ذهن‌های نقاد بوده‌اند که عمر خود را در راه تحصیل علم و دانش سپری کرده‌اند… سید سند و عادل معتمد، محقق دقیق، آگاه به شرایع اسلام… نور چشمان من و آراسته به تمام نیکی‌ها، آقا حسین طباطبایی دامت فضائله، سالیان سال در قبه الاسلام نجف، مشرف بوده و تلاش و کوشش بسیار در تحصیل علوم شرعی، از عقلی و نقلی کرده و همه اینها مقرون به توفیقات خاص الهیه بوده است و… تا جایی که بر افاضل گران‌قدر و برجستگان مورد توجه، تقدم یافت و برتری پیدا کرد و صاحب ملکه قدسیه «فقاهت و اجتهاد» گردید و از حضیض تقلید به اوج اجتهاد مطلق رسید و از همین رو، منصب‌هایی که برای مجتهد مطلق است، اعم از فتوا و قضاوت و حکم، برای ایشان ثابت است و بر مردم واجب است که حکم او را پیروی و تبعیت کنند و رد و نقض حکم او بر آنان حرام است، زیرا استخفاف به حکم خدا خواهد بود».
مرحوم آیت‌الله سید عبد الهادی شیرازی، از مجتهدین بنام حوزه علمیه نجف، احترام بسیاری برای آیت‌الله بروجردی قائل بودند؛ به‌گونه‌ای که با آن مقام علمی، نانی را که به‌عنوان شهریه از سوی آقای بروجردی پرداخت می‌شد، می‌گرفتند و بدان تبرک می‌جستند. ایشان، هنگام عزیمت به قم، به ملاقات آیت‌الله بروجردی شتافته و مقداری از مسیر را به امید کسب ثواب پیاده پیمودند.
امام خمینی رضوان الله علیه همواره در مسیر بازگشت به خانه، استاد را همراهی می کردند و در نامه‌ای به علمای تهران، خواستار جلب توجه مردم به آیت‌الله بروجردی شدند.
شیخ محمود شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر مصر، در نامه‌ای، آیت‌الله بروجردی را با عنوان «امام» مورد خطاب قرار داده است. شیخ حسین باقوری، رئیس اوقاف مصر و از دانشمندان نامی آن دیار، در باره ایشان گفته است: «او بزرگترین شخصیتی است که من در طول عمرم دیده‌ام.»
ابو المجد، ادیب سنی‌مذهب مصری، اشعاری بدین مضمون در مدح آیت‌الله بروجردی سروده است: «توشه بردارید برای دیدار امام اکبر، بروجردی تا در حضورش از آب کوثر سیراب شوید. کسی که پرچم اسلام را برافراشته و با منطق و دلیل، سخن مخالف را رد می‌کند. نود میلیون نفر در جهان پیرو نظر تو هستند. شخصی گفت: بروجردی و من گفتم: او امام ما و شما در وارد شدن به آب و خروج از آن است.»
شیخ محمدامین مرعی انطاکی، قاضی انطاکیه که بر اثر مطالعه کتاب «المراجعات» مرحوم شرف الدین، شیعه شد، ملاقاتی با مرحوم آیت‌الله بروجردی داشت. وی در کتابی که به مناسبت اختیار مذهب تشیع نگاشته، ایشان را چنین می‌ستاید: «المرجع العام للطائفة، عمید الامة، الامام الاکبر، صاحب الزعامة الدینیة الکبری، والقیادة الروحیة العظمی، الامام المجاهد الاکبر آیة الله العظمی و حجته الکبری السید آغا حسین الطباطبایی البروجردی… و قد رأیته ذا هیبة و وقار لم أر مثله فی علماء الاسلام قاطبة».
خصوصیات اخلاقی آیت‌الله بروجردی
یکی از بارزترین ویژگی‌های وی، توسل به اهل بیت (ع) بود. وی در ایام سوگواری اهل بیت، مراسم متعددی را در منزل خویش برپا می‌کرد و خود در آن مجالس، عاشقانه می‌گریست. روزی با شنیدن قطعه شعری در رثای حضرت فاطمه (ع)، چنان گریست که از هوش رفت. با این وجود، بر پرهیز از تحریف و دروغ‌گویی در روضه‌ها و مداحی‌ها تأکید بسیار داشت و این‌گونه دروغ‌ها و تحریف‌ها را باعث وهن مذهب می‌دانست.
تواضع، ادب، احترام به استاد، محترم شمردن کتاب‌های درسی، احترام ویژه به شاگردان و طلاب علوم دینی، توجه به نیازمندان و… صفاتی بودند که حضرت آیت‌الله، در حد اعلی بدانها متصف بود و خاطرات بسیاری از افراد مختلف در موارد فوق نقل شده است که نوشتن آنها از حوصله این نوشتار که بنا بر گزیده‌گویی دارد، خارج است.
آن مرد بزرگ، از تملق و مجیزگویی به‌شدت متنفر بود و با متملقان، به‌تندی برخورد می‌کرد؛ چنان‌که وقتی شنید شاعری در پایان قصیده‌ای در مدح امیرالمؤمنین (ع)، ابیاتی را هم در ستایش ایشان سروده است، با ناراحتی کم‌نظیری مجلس را ترک کرد و وی را به حضور نپذیرفت.
سماحت و بزرگواری ایشان در برابر مخالفان خویش، شگفت‌انگیز بود؛ چنان‌که به تاجری که در یکی از شهرها سکونت داشت، دستور داد تا ماهیانه مبلغی را به عالمی که در آنجا تبلیغ می‌کرد و علیه ایشان نیز فعالیت می‌نمود، بپردازد و نگوید که این پول از طرف آیت‌الله بروجردی است. وقتی از وی علت این امر را جویا شدند، فرمود: من مهم نیستم. حضور ایشان در آن منطقه برای تبلیغ اسلام لازم است.
زهد و ساده‌زیستی وی زبانزد خاص و عام بود. با وجود سرازیر شدن مبالغ هنگفتی از وجوهات به دفتر ایشان، هزینه زندگی شخصی او از درآمد ملکی که در بروجرد داشت، تأمین می‌شد.
درگذشت
سرانجام روح این عالم ربانی، صبحگاه پنجشنبه، سیزدهم شوال ۱۳۸۰ ق، به ملکوت اعلی پیوست و جسمش با تشییع هزاران علاقمند، در جوار بارگاه ملکوتی حضرت معصومه به خاک سپرده شد. مجالس متعدد سوگواری، در شهرهای مختلف ایران برگزار شد و رؤسای کشورهای مختلف جهان، پیام‌های تسلیت خویش را به ایران ارسال کردند.
اساتید آیت‌الله بروجردی
۱. میرزا ابو المعالی کلباسی (متوفای ۱۳۱۵ ق)
۲. سید محمدتقی مدرس (متوفای ۱۳۱۹ ق)
۳. سید محمدباقر دُرچه‌ای (متوفای ۱۳۴۲ ق)
۴. ملا محمد کاشانی (متوفای ۱۳۳۲ ق)
۵. ملا جهان‌گیر قشقائی (متوفای ۱۳۲۸ ق)
۶. آخوند خراسانی (متوفای ۱۳۲۹ ق)
۷. شیخ الشریعه اصفهانی (متوفای ۱۳۳۹ ق)
شاگردان آیت‌الله بروجردی
برخی از شاگردان بارز آیت‌الله بروجردی عبارتند از:
۱. امام خمینی (ره) (متوفای ۱۴۰۹ ق): وی، با وجود اینکه خود مدرس درس خارج بود، در درس‌های استاد شرکت می‌جست؛
۲. آیت‌الله منتظری (متوفای ۱۴۳۱ ق)
۳. آیت‌الله اشتهاردی (متوفای ۱۴۲۹ ق)
۴. آیت‌الله ربانی شیرازی (متوفای ۱۴۰۲ ق)
۵. آیت‌الله شیخ علی صافی گلپایگانی (متوفای ۱۴۳۱ ق)
۶. آیت‌الله فاضل لنکرانی (متوفای ۱۴۲۸ ق)
۷. آیت‌الله آقا مجتبی عراقی (متوفای ۱۴۲۸ ق)
۸. آیت‌الله ستوده (متوفای ۱۴۲۰ ق)
۹. آیت‌الله صافی گلپایگانی
۱۰. آیت‌الله نوری همدانی
۱۱. آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی
۱۲. آیت‌الله جعفر سبحانی
۱۳. آیت‌الله ابراهیم امینی
۱۴. آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی
۱۵. آیت‌الله سید محمدباقر ابطحی اصفهانی.
آثار و تألیفات آیت‌الله بروجردی
آیت‌الله بروجردی همچنان‌که در امر تدریس، تربیت محققین و مدرسین فاضل و مدیریت حوزه توانا بود، در امر خلق آثار نیز قابلیت‌های ویژه‌ای داشت و آثاری جاودان از خود به یادگار گذاشت. آثار ایشان، در زمینه‌های مختلفی است به شرح زیر:
الف) آثار حدیثی
۱. الاحادیث المقلوبة؛
۲. جامع احادیث الشیعة: ایشان، ضرورت نگارش چنین کتابی را مطرح فرمود و گروهی از شاگردان زبده خود را تحت نظارت خویش به این کار واداشت. نگارش این کتاب، به مدت ۱۰ سال به انجام رسید.
ب) آثار فقهی
۱. حاشیه بر نهایه شیخ طوسی
۲. حاشیه بر مبسوط شیخ طوسی
۳. حاشیه بر خلاف شیخ طوسی
۴. حاشیه بر العروة الوثقی
۵. فقه استدلالی
۶. رساله در مواسعه و مضایقه
۷. رساله در منجزات مریض
۸. تقریرات بحث در نماز جمعه و نماز مسافر با عنوان «البدر الزاهر»، به قلم شیخ حسینعلی منتظری
۹. تقریرات بحث خمس با عنوان «زبدة المقال»، به قلم سید عباس ابوترابی
۱۰. تقریرات بحث صلات با عنوان «نهایة التقریر»، به قلم محمد فاضل لنکرانی.
ج) آثار اصولی
۱. حاشیه بر کفایة الاصول با عنوان «تقریرات الدرس»، به قلم بهاء الدین حجتی کرمانی
۲. حاشیه بر فرائد الاصول
۳. تقریرات درس اصول با عنوان «لمحات الاصول»، به قلم امام خمینی (ره)
۴. تقریرات درس اصول با عنوان «الحجة فی اصول الفقه»، به قلم حائری یزدی
۵. تقریرات درس اصول با عنوان «نهایة الاصول»، به قلم شیخ حسینعلی منتظری
۶. تقریر مبحث «تقلید اعلم»، به قلم احمدعلی شاهرودی.
د) آثار رجالی
۱. ترتیب اساتید «کافی»
۲. ترتیب رجال اسانید «کافی»
۳. ترتیب اسانید «الفقیه»
۴. ترتیب اسانید رجال «الفقیه»
۵. ترتیب اسانید «الامالی»
۶. ترتیب اسانید «الخصال»
۷. ترتیب اسانید «علل الشرایع»
۸. ترتیب اسانید «التهذیب»
۹. ترتیب رجال اسانید «التهذیب»
۱۰. ترتیب اسانید «الاستبصار»
۱۱. ترتیب اسانید «ثواب الاعمال وعقاب الاعمال»
۱۲. ترتیب اسانید «الفهرست»
۱۳. ترتیب اسانید «رجال کشی»
۱۴. تجرید اسانید «رجال نجاشی»
۱۵. حاشیه علی «رجال نجاشی»
۱۶. حاشیه بر «منهج المقال»
۱۷. مستدرک «الفهرست» منتخب الدین
ه) آثار متفرقه
۱. رساله عملیه (توضیح المسائل)
۲. حاشیه بر مجمع المسائل
۳. انیس المقلدین
۴. حاشیه بر منتخب رسائل
۵. صراط النجاه
۶. مناسک حج
۷. توضیح المناسک
۸. مجمع الفروع
۹. حاشیه بر تبصرة المتعلمین
۱۰. رساله‌ای در منطق
۱۱. تعلیقه بر اسفار ملا صدرای شیرازی
۱۲. حاشیه بر منهج الرشاد
۱۳. بیوت الشیعه، سرگذشت برخی از مشاهیر خاندان بروجردی.
نظر شما