خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) ورود پلتفرم‌ها یا اپلیکیشن‌های انتشار و خرید و فروش کتاب رویدادی نیست که به‌تازگی صنعت نشر دنیا با آن آشنا شده باشد؛ در واقع از زمانی‌که یک اپلیکیشن جست‌وجو و خرید و فروش کتاب به‌صورت پیش‌زمینه و کارخانه‌ای در گوشی‌های هوشمند قرار داده شد، باید به این موضوع پی می‌بردیم که فناوری و نمودهای آن بسیار زودتر از آنچه که ما در کشورمان دنبال می‌کنیم، در صنعت نشر دنیا جا باز می‌کند.

برای بررسی میزان رشد خرید و فروش‌ نسخه‌های الکترونیکی از طریق اپلیکیشن‌ها در فضای مجازی، کشور سوئد، نمونه خوبی است. کارمن آرویو، روزنامه‌نگار و پژوهشگر در زمینه سیاست بین‌الملل است. وی طی گزارشی درباره تاثیر استفاده پلت‌فرم‌ها در صنعت نشر کشور سوئد گفته است: «در آخرین گزارش سالیانه آمار فروش کتاب که از سوی انجمن ناشران و اتحادیه کتابفروشان سوئد منتشر شده است، با وجود رشد یک درصدی بازار کتاب در سال 2019 اما کتاب‌فروشی‌های فیزیکی و حتی کتاب‌فروشی‌های آنلاین تجربه خوبی از فروش نداشتند. این رشد شامل اشتراک دیجیتالی کتاب در پلتفرمی مانند Scribd شده است؛ جایی که کاربران برای خواندن محتوای نامحدود آنلاین (که در بسیاری موارد در قالب PDFهای آنلاین ارائه می‌شود) ثبت نام می‌کنند. این خدمات در سال 2019 نزدیک به 36/2 درصد افزایش داشته است.» اشتراک دیجیتالی؛ رویداد پیشرو در سوئد
در ادامه گزارش مورد اشاره، اریک ویکبرگ، محقق دانشکده اقتصاد استکهلم در تحلیل این موضوع، گفته است: «در سال 2020، کانال اشتراک دیجیتالی ممکن است از کتاب‌فروشی‌های کشور سوئد پیشی بگیرد. در حال حاضر به لحاظ حجم فروش، اشتراک دیجیتال نزدیک به  48٪ از کل کتاب‌های خریداری شده را به‌خود اختصاص داده‌اند.»
 
اما نکته مهم اینجاست که به گفته این پژوهشگر، «سیستم‌عامل‌های اشتراک دیجیتال در حال تبدیل شدن به یک صنعت پویا هستند که مدت‌هاست توسط ناشران سنتی کشور سوئد کنترل و هدایت می‌شود. تجربه صنعت نشر سوئد به ما ثابت کرده است ناشران، سوار بر موج اشتراک دیجیتالی توانسته‌اند فروش خود را چند برابر کنند.»
 
با توجه به این مطالب، یکی از مهم‌ترین رویکردهای اساسی در پیشرفت نشر الکترونیک، ارائه فناوری در راستای راحتی خوانندگان و پذیرش آن از سوی صاحبان نشر است؛ موضوعی که پیشبرد آن برای صاحبان فناوری در کشور ما در ابتدای امر بسیار دشواری بود؛ زیرا بسیاری از ناشران سنتی، نشر الکترونیک و ظهور پلتفرم‌ها را رقیب خود می‌دانستند؛ نه امکانی برای توسعه بازار خود.

بیداری از خواب 550 ساله
وقتی تجربه کشورهای پیشرو را در زمینه نشر الکترونیک مرور می‌کنیم، به خوبی پی‌ می‌بریم که نشر الکترونیک در این کشورها از دل نشر سنتی بیرون آمده است و حامیان اصلی نشر الکترونیک و استفاده فناوری‌ها در صنعت نشر، ناشران کارکشته و قدیمی این کشورها بوده‌اند. عبدالحسین فرج‌پهلو، داریوش مطلبی و حسین اصغرنژاد در پژوهشی با عنوان «تاثیر فناوری‌های اطلاعاتی بر چاپ و نشر کتاب در ایران از نگاه ناشران» به این نکته اشاره دارند که: «نشری که بعد از اختراع چاپ در خواب 550 ساله بود، با ظهور رسانه‌های الکترونیکی در حال تزلزل است. این چنین بود که متخصصان از دنیای بی کاغذ و ظهور کتاب‌های الکترونیکی خبر دادند. با این حال، بسیاری از ناشران در ایران همچنان مشغول استفاده از راهبرد کسب و کار نشر سنتی هستند و در برابر هر گونه تغییر مقاومت نشان می‌دهند.»

برخی از کارسناشان معتقدند نشر الکترونیک آنگونه که باید در کشور ما مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. اینکه چند پلتفرم خرید و فروش کتاب در کشور فعالیت چشمگیری دارند را نمی‌توان با آن استفاده‌ای که در کشورهای توسعه یافته مورد اشاره است، برابر دانست. به عبارت دقیق‌تر؛ باید گفت خرید و فروش کتاب‌ها در قالب پی دی اف یا چاپ در بستر نرم‌افزار در کشور ما تا حدودی رشد پیدا کرده است؛ نه حقیقت نشر الکترونیک. این در شرایطی است که امروزه چاپ کمتر کتابی در جهان با انتشار محتوای دیجیتال آن در بسترهایی نظیر کیندل، کتابخوان دیجیتال سونی و آیفون همراه نمی‌شود.
 
نشر الکترونیک واقعی در ایران وجود ندارد
داریوش مطلبی، پژوهشگر در عرصه نشر و دانشیار دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا با اشاره به اهمیت استفاده از ابزارها و فناوری‌ها در صنعت نشر و کتاب گفت: در دنیای تولید محتوا که کتاب الکترونیک یکی از اشکال آن است، فناوری نقش کلیدی و مهمی دارد و بسیاری از معادلات تولید، عرضه و مصرف را تحت تاثیر خود قرار داده است.
 
وی افزود: نمی‌توان گفت که تمام محتوایی که امروزه در سراسر دنیا منتشر می‌شود، الکترونیک است؛ اما حجم بسیار بزرگی از بازار محتوا هم در قالب اشکال الکترونیک و باقابلیت شخصی‌سازی‌اند. حال درآمد این حوزه از تولید محتوا که نشر و کتاب را هم دربرمی‌گیرد، یک بعد دیگر از این بخش بازار فرهنگی است.
 
مطلبی با اشاره به جایگاه ایران در بهره‌گیری از فناوری در فضای صنعت نشر گفت:  متاسفانه در ایران تولید محتوا مبتنی‌بر فناوری‌های نوین، نسبت به کشورهای پیشرو کمتر اتفاق می‌افتد. در واقع بسیاری از تولیدکنندگان ما چندان با دستاورد‌های دنیای فناوری آشنا نیستند؛ به‌همین دلیل همان رویه گذشته را با کمی تفاوت دنبال می‌کنند. برای مثال؛ اگر در گذشته حروف‌چینی سنتی انجام می‌شد، امروزه این عمل با دستگاه‌های پیشرفته و رایانه انجام می‌شود. به‌طور‌کلی در فضای صنعت نشر ایران، فناوری در خدمت محصولات چاپی است؛ نه کتاب الکترونیکی. در حقیقت ناشران ما با آن تعریفی از محتوای الکترونیک که «محتوا باید ترکیبی از متن، گفتار، فیلم و بسترهای چند رسانه‌ای و تعاملی باشد» چندان آشنا نیستند؛ به همین دلیل تکنولوژی آن را هم در داخل و در صنعت نشرمان نداریم.
 
وی افزود: تا زمانی که بدنه نشر ما به این شناخت از فناوری نرسند، شاهد مفهوم جدی کاربرد فناوری در حوزه صنعت نشر نخواهیم بود. برای مثال 10 سال پیش، شرکتی که در زمینه نوآوری‌های فناورانه فعالیت داشت به نام  (TED)، کتابی آموزشی را تولید کرد که در آن دانش‌آموزان می‌توانستند با کتاب در تعامل باشند؛ برای مثال با فوت کردن، توربین‌های درج شده آن‌ها به حرکت در می‌آمدند و معلم می‌توانست به دانش‌‌آموز نشان دهد که چگونه توربین‌های بادی به حرکت در می‌آیند و به‌دنبال آن برق خانه‌ها و ساختمان‌ها روشن می‌شود. این نمونه یک کتاب تعاملی است که چندان در ایران شناخته شده نیست.

این پژوهشگر ادامه داد: حتی کتاب‌هایی در حوزه فنی مهندسی و پزشکی وجود دارد که امکان شبیه‌سازی محیط واقعی را به مخاطب می‌دهند. برای مثال؛ دانشجوی پزشکی می‌تواند مبتنی بر گتاب، فعالیت خود را انجام دهد و دقیق‌تر آموزش ببیند. در صنعت نشر ایران متاسفانه نشر الکترونیک را به معنای واقعی نداریم. عموما در ایران یک کتاب چاپی در بستر الکترونیک ارائه شده است، در حالیکه یک کتاب الکترونیک  در کشورهای پیشرو در این زمینه، صرفا حاوی متن نیست؛ بلکه رسانه‌های مختلف را همراه دارد. در کل صنعت نشر ما از فناوری‌ها به شکل  کامل و درست استفاده نمی‌کند و استفاده از آن در راستای تولید آثار چاپی است.

وی نحوه کسب درآمد در فضای نشر امروز را نسبت به گذشته در سراسر دنیا متغیر دانست و گفت: اگر بخواهیم نگاه بلند مدت به حوزه نشر و کتاب داشته باشیم، انتظار می‌رود که در آینده، نحوه کسب درآمد نسبت به گذشته بسیار تغییر کند. در گذشته ناشران کتابی را به صورت چاپی یا الکترونیکی تولید می‌کردند و بعد می‌فروختند؛ اما انتظار می‌رود در آینده درآمد تنها از طریق فروش کتاب (فیزیکی یا الکترونیک) نباشد و حوزه‌های دیگری را شامل شود؛ از تبلیغ و داده‌کاوی محتوا گرفته تا حضور مشتریان در بستر خاص. باید منتظر اشکال متفاوت کسب درآمد در دنیای نشر باشیم.
 
شخصی‌سازی راهی برای الکترونیکی شدن
مطلبی گفت: در حال حاضر دنیا به این سمت حرکت می‌کند که بسیاری از محتواها به ویژه کتاب‌ها، بر مبنای فناوری جدید تولید و عرضه می‌شود؛ به‌گونه‌ای که بر اساس امکانات شخص‌سازی، امکاناتی که در یک کتاب برای استفاده یک فرد پیش‌بینی می‌شود، با امکاناتی که برای استفاده فرد دیگری از همان کتاب پیش‌بینی می‌شود، متفاوت خواهد بود و به این امکان، در اصطلاح  فرآیند شخصی‌سازی کردن، اطلاق می‌شود.
 
این کارشناس در عرصه فناوری نشر افزود: یکی از نمودهای بهره‌گیری متفاوت افراد از یک کتاب در نوع چینش مطالب است. بنابراین دنیای محتوا به شکل بسیار عجیبی با فناوری در حال عجین شدن است و این کمک می‌کند که حتی عرضه، فروش و خرید محتوا به شدت دچار تغییر و تحول شود.
 
وی خاطرنشان کرد: در واقع حوزه محتوا به شدت تحت تاثیر  پیشرفت‌های جدید فناوری؛ به‌ویژه هوش مصنوعی، بسترهای هوشمند و روابط معنایی است و ما شاهد محتواهای جدیدی خواهیم بود که با قالب‌های پیشین ارائه محتوا متفاوت‌اند. یعنی ممکن است در آینده‌‌ای نزدیک، کتاب معجونی از متن، گفتار، نریشن، فیلم، عکس و تصاویر چند بعدی باشد که می‌تواند زندگی واقعی را در قالب واقعیت افزوده (واقعیت مجازی) بازنمایی کند.
 
مطلبی با اشاره به نتایج حاصل از استفاده از فناوری در نشر کشور گفت: طی سال‌های گذشته چند پلتفرم به بازار نشر کشور ورود پیدا کردند که کتاب‌های چاپی ناشران را یا به‌صورت پی‌دی‌اف یا متن کامل در معرض استفاده مردم قرار می‌دهند. این پلت‌فرم‌ها شاید عملکرد خوبی در دسترسی مردم به کتاب داشته‌ باشند، اما نتوانسته‌اند صنعت نشر ما را در دوران بحران کرونا قوت ببخشد. درصدی تغییر ایجاد شده است، اما در این دوران ناشران متفق‌القول هستند که فناوری نتوانسته خلأ مالی آن‌ها را پر کند؛ البته ناشران هم هیچگاه به عنوان منبع مالی به این فرآیند نگاه نمی‌کنند. ممکن است برای شرکتی خاص پرسود و پر فایده هم باشد؛ اما وقتی صنعت نشر را به تحرک واندارد، کمکی به صنعت نشر نمی‌کند.
 
وی در ادامه گفت: ناشران برنامه‌ریزی و آینده مشخصی برای ورود به این عرصه، برای خود نمی‌بینند. در‌حالی‌که با نگاهی کلی به بازار نشر دنیا در دوران کرونا، متوجه خواهیم شد که در ماه‌های اولیه شیوع ویروس کرونا، کمی رکود احساس شد اما به سرعت فروشگاه‌‌های بزرگ مانند آمازون و بازنز اند بویل این رکود را جبران کردند و به دوران قبل کرونایی خود بازگشتند. حتی بسیاری از کتاب‌هایی که به فروش می‌رسید نه تنها الکترونیک، بلکه چاپی بودند که به‌صورت الکترونیکی فروخته می‌شدند. در واقع در این دوران نه تنها کتاب‌های الکترونیک، بلکه کتاب‌های چاپی هم فروش خوبی داشتند.
 
مطلبی اقدام ناشران سنتی را در پیشبرد استفاده از فناوری را ضروری دانست و گفت: زمانی تحول در نشر ایجاد می‌شود که ناشران، خودشان در بستر این فناوری دست به اقدام‌هایی بزنند؛ البته این به آن معنا نیست که هر ناشری الزاما پلتفرم مخصوص خود را داشته باشد؛ بلکه باید در فرآیند تولید، اثری را منتشر کند که  نگاهش مبتنی بر بستر تولید الکترونیکی کتاب باشد؛ نه آنکه کتاب را چاپ کند بعد به صورت پی‌دی‌اف یا الکترونیک در بیاورد.
 
وی افزود: تکنولوژی همزمان با تولید محتوا و تولید فرهنگی کتاب است؛ نه آنکه بعد از فرایند تولید، ابزارها را برای ارائه مورد استفاده قرار دهیم. برای مثال می‌توان بخشی از کتاب را برمبنای نیاز مخاطب خواند، یا بر اساس روابط معنایی که در کتاب وجود دارد در قالب گزاره‌های مفهومی برای مخاطبان ارائه داد.
 
به گفته این کارشناس، ما فرایند تولید چنین کتابی را نداریم و مخاطبان نمی‌توانند در محتوای کتاب‌های الکترونیک جست‌و‌جو داشته باشند. امروزه دنیا از نشر الکترونیک گذر کرده به نشر وب و از نشر وب به نشر همراه رسیده‌ است. ما کتاب‌ها را در تلفن همراه می‌خوانیم و قرار نیست اندازه و ابعاد آن، همانند کتاب چاپی باشد.
 
مطلبی گفت: حتی نویسندگان هم باید به این تفکر دست پیدا کنند که کتابی که می‌نویسند در بستری خوانده می‌شود که همراه مخاطب است و نباید دو الی سه هزار صفحه باشد. در واقع یک نویسنده می‌تواند از همان ابتدا کتاب گویا تولید کند. به عبارت روشن‌تر بسترهای ارائه کتاب تعیین می‌کنند که محتوا چه حجمی داشته باشد.
 
نشر ایران نیاز به بازتعریف دارد
وی درباره نوع مواجه ناشران با فناوری‌های جدید در صنعت نشر و مقایسه ان با فضای نشر کشورمان گفت: در کل دنیا صنعت نشر الکترونیک از دل نشر چاپی برخواسته است؛ اما در ایران متخصصان آی‌تی یا رایانه به این حوزه ورود کردند. برای مثال نزدیک به چهار دهه پیش، ناشری مانند آکسفورد به این نتیجه رسید که بستر چاپی نمی‌تواند جوابگوی نیاز آنان باشد و به همین دلیل تلاش کرد بستر الکترونیکی را برای ارائه بخشی از کتاب‌هایش برگزیند. واقعیت این است نشر ما چنین پتانسیلی نداشته است، علت آن است که ناشران ما شناخت دقیقی ندارند و دراصل طرحی برای این موضوع ندارند.  
 
وی ضمن اشاره به اهمیت تفکر ناشران در امر استفاده از فناوری در دوران پسا کرونا گفت: چندان امیدوار نیستم که نشر ما در دوران کرونا بخواهد برای خود بازتعریفی داشته باشد. وقتی این دوران هم به اتمام برسد، ناشران به مانند سابق روند فعالیت خود را پی خواهند گرفت. درواقع کمتر ناشری از خود این سوال را می‌پرسد که چرا روشی که 10 سال است بر اساس آن فعالیت می‌کنم را ادامه دهم؟
 
این کارشناس نشر افزود: تصور من این است که باید به خواست ناشران، مراکز پژوهشی و دولت ترغیب شوند که مطالعه جامعی در این حوزه انجام شود. در مورد اینکه صنعت نشر دنیا چه مسیری را طی می‌کند و آن را با شرایط داخلی، بومی کنند که این بررسی می‌تواند دو اتفاق را رقم بزند؛ نخست الگوهایی که می‌تواند در ایران کاربرد داشته باشد ترسیم کنند و در وهله دوم، اضلاع مختلف تاثیرگذار در صنعت نشر را بازآموزی کنند و به توسعه دانش کمک کنند. ما باید به بازتعریف خودمان برسیم در اصل نمی‌توانیم بهترین تکنولوژی را بیاوریم، اما با همان تفکر قدیمی ادامه دهیم.