سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): دکتر فرید صادقی، پژوهشگر تاریخ در نشست نقد و بررسی «نقش زنان در جنگ‌های دوران خلافت امیرالمومنین(ع)» در باشگاه اندیشه گفت: درباره تاریخ صدر اسلام و بخش زنان و زنانگی خوشبختانه یکسری کارها انجام شد اما متأسفانه ادامه پیدا نکرده است. این برمی‌گردد به نوع دیدگاهی که ما به تاریخ اجتماعی داریم.

وی افزود: درباره تاریخ اجتماعی اگر کسی کار کند به تاریخ زنان برمی‌گردد. برخی کلماتی که از گذشته یا تاریخ میانه دریافت کردیم، سبب بروز یکسری مشکلات شده است. بخش زنان در تاریخ صدر اسلام پیچیده‌ نیست. ما در صدر اسلام فقط زنده به گور کردن دختران را نداریم. بلکه برخی زنان دارای کاروان تجاری مستقل هستند، همسر ابوسفیان عطرفروش و تاجر عطر بود. باید برای پژوهش منابع جدید را مدنظر قرار بدهیم. ابن اثیر را نمی‌توانیم فراموش کنیم. باید تاریخ یعقوبی را بدانیم. متاسفانه اطلاعات اشتباه به پژوهشگران داده می‌شود و منابع درست معرفی نمی‌شود. اولین ویژگی یک پژوهش داشتن منابع درست است. منبع‌شناسی در پژوهش بسیار مهم است. از جمله منابعی که می‌تواند در این زمینه به پژوهشگران کمک کند، اخبارالطوال دینوری، الفتوح، تاریخ گزیده، جمل شیخ مفید، تاریخ یعقوبی و الکامل ابن اثیر است.  

صادقی بیان کرد: زنان چه تأثیری می‌توانند در ساختار سیاسی اجتماعی و بدنه جنگ داشته باشند. آیا زنان در فرهنگ سیاسی در صدر اسلام تأثیرگذار بودند، یا خیر؟ تأثیری که ما شامل آن هستیم یک نمونه کامل و روشن شده دارد. وقتی عایشه را از لحاظ پژوهشی دنبال کنیم، در منابع مختلف متفاوت است. در تاریخ طبری، عایشه 16 یا 22 سال دارد. در نگاه سیاسی فارغ از نگاه ایدئولوژیک، زنی سیاسی‌تر از عایشه نداریم. به راحتی می‌تواند ایجاد جنگ کند. آگاه به مسائل زمان است. عایشه در جنگ جمل از یک بعد شناخته شده است و جریان جنگ جمل یک بعد دیگر است. چون عایشه مشروعیت‌زای جنگ است. چون عایشه می‌خواهد خودش را به عنوان زن پیامبر که یک تفکر سیاسی را دنبال می‌کند به عنوان مشروعیت وارد جنگ کند. خیلی‌ها بر این عامل ایراد می‌گیرند که تفکر عایشه سیاسی نیست. شخصیتی مثل عروه ابن زبیر مایل است که عایشه را وارد جنگ کند و سیاسی نشان دهد.

وی در ادامه گفت: اگر به گذشته برگردیم و جنگ خیبر را دنبال کنیم، می‌بینیم نگاه به عایشه سیاسی از این دوران شروع شده است. در منابع آمده است که عایشه به همراه ام‌سلمه در جنگ حضور دارد و رنگ سفید را به عنوان پرچم پیامبر انتخاب می‌کند، این خیلی مهم است چون تنها زن پیامبر که در جنگ حضور دارد، ام‌سلمه است و نویسنده با همکاری عروه‌بن زبیر مایل است که این دروغ وارد کتاب شود و می‌خواهد که خواننده این را باور کند.

صادقی افزود: عایشه فرد سیاسی خشک نیست. در راه می‌شنود که عثمان کشته شده است. در اینجا با دومین نقش او روبه‌رو می‌شویم. زنی که عامل جنگ‌افروزی دارد. نگاه عایشه به عثمان نگاه کوتاه‌مدت و پیچیده‌ای در تاریخ اسلام نیست. عایشه همیشه با عثمان رابطه تنش‌آمیزی داشته است. عایشه از اتفاقی که برای عثمان رخ داده خوشحال است. در حالی که این اتفاق پیچیده از نظر سیاسی نیست و عاملی برای جنگی می‌شود که ما سال‌ها با آن تاریخ اسلام را می‌شناسیم. خیلی‌ها می‌گویند دشمنی عایشه به اتفاقات گذشته برمی‌گردد. می‌گوییم که این فرد می‌خواهد ساختار جدیدی ایجاد کند. 

وی بیان کرد: لشکری آماده می‌کند، به سمت بصره می‌رود. سر نماینده امیرالمومنین را می‌تراشند و به نزد امیرالمومنین می‌فرستند و می‌گویند ما شهر را فتح کردیم و در کجاوه‌ای که چندین سوراخ داشته در جنگ حاضر می‌شود و ناظر جنگ است. در جنگ جمل وقتی عایشه تسلیم می‌شود و وقتی که محمدبن ابوبکر مایل به صحبت با ایشان است، امیرالمومنین می‌فرماید برگرد به مکه و به زندگی ادامه بده. تعدادی از زنانی که طبری آنها را 23 تن و الکامل 12 تن اعلام می‌کند، عایشه را تا مکه حمایت و هدایت می‌کنند. این رفتار حمایتی را در بخش زنان می‌توانیم ببینیم. 

این پژوهشگر تاریخ در ادامه گفت: بُعد دیگر اتفاقات از حضور زنان در بخش ارشاد و راهنمایی حکایت دارد. می‌دانیم که جنگ جمل حضور عجیب و غریب زنان در فرایندهای سیاسی است. چندین زن از لحاظ سیاسی و اجتماعی مانند خدیجه، ام سلمه، حضرت فاطمه در دوره پیامبر مشغول فعالیت هستند. ام عماره، ام سلیم و ام حارث باعث می‌شوند که پیامبر در جنگ کشته نشود. متاسفانه چون ما جنگ احد را درست متوجه نشده‌ایم. الان این چند زن را هم درست نمی‌شناسیم. تاریخ صدر اسلام دکتر زرگری‌نژاد را وقتی مطالعه کنیم متوجه این حضور می‌شویم.

صادقی افزود: آن‌گونه که به عایشه توجه می‌شود به ام‌سلمه توجه نمی‌شود. ام‌سلمه پذیرفته است که حق با علی است. لیلا غفاریه هم در جنگ جمل عامل ارشاد معرفی می‌شود که حدیث‌های پیامبر را به عنوان شعر در لشکر امیرالمومنین زمزمه می‌کرد. میمونه هم یکی از زنانی بود که حضور فعالی در جنگ‌ها داشته است. در بعد اطلاع‌رسانی این دوره را به عنوان دوره شناس می‌توانیم معرفی کنیم، چون با شخصیت جدید روبه‌رو می‌شویم. با زنان سخنور روبه‌رو هستیم. زنانی که مایل هستند بجنگند و شعر بگویند. یکی از این افراد ام‌الخیر بود که اسیر می‌شود و در زندان مورد شکنجه قرار می‌گیرد. 

وی بیان کرد: زنانی را در بعد پشتیبانی داریم. زنی که فقط مسئول جمع‌آوری مشک آب بوده است یا زنی که در دوره پیغمبر مسئول آبرسانی در جنگ بوده است. سوگنامه سرائیدن هم برای اعراب چیز عجیب و غریبی نبوده است. این نکته را در تاریخ طبری هم به صورت روشن می‌توانیم ببینیم. بُعد لجستیکی و حمایتی پشت جبهه نیز فعال بوده است. نکته مهمی که درباره حضور خانم‌ها باید بگویم این است که ام‌الصنان زیورآلات زنان را در جنگ احد نگهداری می‌کرد. جنگ احد را ما بد متوجه شده‌ایم و درست بیان نمی‌شود. مهم‌ترین دلیلی که پیامبر در جنگ احد به سمت بیرون حرکت می‌کند، این است که غرور جوانان پایمال نشود. نکته مهمی که در تاریخ نوین هم به آن پرداخته نشده است. 

صادقی گفت: درباره زنان شهید همسر عبدالله‌بن خباز یکی از صحابه نزدیک امیرالمومنین را داریم. این زن در حالی که حامله بود، برای آوردن آب به چشمه می‌رفت که اسیر خوارج شد و عجیب‌ترین رخداد صدر اسلام شکل گرفت. تاریخ اجتماعی از بعد از دوره سامانی تشکیل می‌شود. وقتی زنی را در تاریخ می‌بینیم که نسبت به موضع نویسنده در حد چند خط درباره او نوشته شده و نویسنده مجبور است از خود تحلیل ارائه کند. گاهی ما تاریخ را آن‌گونه که مایل هستیم دنبال می‌کنیم و آن‌گونه که شایسته و بایسته است، نمی‌نویسیم.